Biahmaiṭhi:
Tutan cahmai chung ahhin ṭiannak nih a chuah pi mi faktuar
ngaihchiatnak hna hi ṭha deuh in chimrel le ceihhmai ka duh. Cu he pehtlai cun,
minung pakhat khat nih ṭiannak a tuar tik ah – thih ṭian pek nun ṭian pek –
Laimi mibu chungah zeitindah pakhat le pakhat kan i domhtlaih i kan i bawmh
timi kongkau zong tlawmpal in zoh chih ka duh. Cun tutan capar ahhin pumpak
ruahnak sawhsawh siloin, ram ṭha cozah rianṭuannak, mibu ca rianṭuan bu rianṭuannak,
chungkhar he hawikom hna nih an i zuamnak pawl zoh chih in le, thiamsang hna
nih hi bantuk ṭiannak ruangah faktuar ngaihchiatnak a ingtuar hna zohkhenhnak
le thlopbulnak an sersiam mi zong zoh chih ka duh ko hna.
Ṭiannak (Loss)
A hmaisa bik ah, ṭiannak hi zeiset hi dah a si ti hi zoh ka
duh mi a si. Mirang biafang nih cun ‘loss’ a ti tikah, pumpak in ‘ṭiannak’ tiah
ka leh mi nih hin khi mirang biafang ‘loss’ nih a chim duh mi khi tlamtling in
a zawi thlu kho men lai lo. Aruang cu lai biafang ‘ṭiannak’ kan hman tik ahhin,
minung pakhat le pakhat kar ah i ṭhennak – thih ṭhen silole nun ṭhen – deuh khi
a si. ‘Loss’ timi tu nih cun minung pakhat le pakhat i ṭhennak lawng kha si ti
loin, minung pakhat a sunghzatlaknak le lohralnak te pawl, puicimhnak te pawl
khi a telh chih, cucaah a kau ngaingai. Tahchunhnak ah, ngandam lo ruangah minung
pakhat cu rian in chuah a tong, silole, a inn zuat saṭil pakhat khat uico maw
chizawh nih maw a thih taak, silole nau ai rawk, silole, fale nih hmundang kaa
dang hna ah an ṭhial taak i amah lawng in an um ter – hi bantuk tiang khin
mirang biafang ‘loss’ nih khin cun a ruah. Cucu, fiang ngai in vun langhter ka
duhnak a ruang cu ‘ṭiannak’ lawng in ka chim ahcun ‘thih ṭian silole nun ṭian
lawngah’ ruah ding a si khi ka ruahdomh pah. Ka ruah lengmang tikah, ‘loss’
timi biafang hi lai biafang ‘ṭiannak’ nih hin a khen cem ko tiah, tu bantukin ṭiannak
tiah ka vun tinak hi a si.
Faktuar Ngaihchiatnak (Grief)
Laimi kan pa ngaingai a si mi Rev. Dr. Van Bik dictionary
ahcun ‘grief’ cu ‘ngaihchiatnak nganpi’ tiah a leh. Ṭiannak ruangah
ngaihchiatnak nganpi kan tuar ti zong khin ruah chih khawh a si hnga. Minung
nih hin ngaihchiatnak hi a phunphun in kan tuar ṭheo. A ngaingai tiah ahcun
ngaihchiatnak kan intuar mi hna hi kan ṭiannak, kan sunghzatlaknak le
puicimhnak pawl a tuar zia kan thiam deuh nak ding caah, hi bantuk in kan intuar
ding cu minung kan kotho (kokek) hrimhrim a rak si ve. Sihmanhsehlaw, caan
tampi ahcun minung kokek dirhmun in kan tuar hnga ding ngaihchiatnak kan tei
khawh lo caah tu bantukin faktuar ngaihchiatnak silole ngaihchiatnak nganpi
zong cu kan tuarnak a si. Caan tampi ahcun cu bantuk ngaihchiatnak nganpi fak
tuk in kan tuar tawn caah mah bawn
bantukin kan ṭhudir kho ti lo i, nitin umkal ṭhutdir hmanh ah kan i harh tawn.
Ram ṭha vs Laimi i domhtlaihnak le i bawmhnak
Hi ṭiannak le faktuar ngaihchiatnak hi mi zei miphun paoh, mi
zeipaoh nih kan nun chung ahhin kan hmuhton cio mi a si. Acheu nih cun fawi
tein kan tei khawh, kan i hrim, kan i sersiam i mah bawn bangin kan nung lan
kho tawn ko. Asinain, a cheu caah cun tei khawh lomi tlaitu le dawnkhamtu
pakhat ah an cang ve len tawn.
Cuti a si tikah, minung kan si bantukin, kan kokek dirhmun
nih a kan tuahter mi cu a rawk mi remh kha a si. Cucaah, ram ṭha hna ahcun, a
cozah in siseh, mibu ca rianṭuan bu kip nih siseh, chungkhar le hawikom
hrimrhim nih hi bantuk ngaihchiatnak a ingtuar mi cu domhtlaih le bawmh an zuam
hna.
Kannih Laimi zong kan si khawh tawk in heh tiah pakhat le
pakhat kan i domtlai ve i kan i bawm ve. Thihloh kan ton i faktuar
ngaihchiatnak a ing mi hna kan hnemh hrimhrim ko hna ahhin, kannih Laimi hi
phundang deuh tein i zohkhenhnak le i thlopbulnak nunphung a ngei mi zong kan
si.
Ram ṭha domhtlaihnak le bawmhnak
Kan ti bang in, ṭiannak hi mi zeibantuk minung paoh nih kan
hrial khawh lomi le kan hmuhton cio mi a si. Cu ve bantuk cun, cu bantuk
hmuhtonnak kan ngeih tikah pakhat le pakhat kan i domhtlaihnak le bawmh ning zong
cu kan mibu zulhphung le nunphung kal ning nih a sersiam ngaingai ve.
Ram ṭha ahcun biaknak zong a tam, mibu ca rianṭuan bu zong
an tam pinah, cozah rianṭuannak hrimhrim nih mipi ngandamnak le nun duhdim
nuamhnak cu a ruah chih ve tikah, kau ngaingai in faktuar ngaihchiatnak a ing
mi le ṭiannak a tong mi cu bawmh khawh an zuam ve hna. Faktuar ngaihchiatnak
amah tein aa tei kho ti lomi caah khuaruahpinak (counselling) zong an pek hna,
lungthin thazaang peknak (emotional/mental support) zong an pek ve hna i sii-ai
lei bawmhnak (medical support) zong an pek chih. Thlarau lei thazaang
(spiritual support) hi tampi in an pek khawh lomi cu a si.
Cun ram ṭha ahcun thihloh a tuar mi lawng kha domhtlaih le
bawmh siloin, nun ṭian in a ṭian mi an si ah, rian ngeih lo ruangah, rian chuah
ruangah a ingtuar mi an si ah, nau rawh ruang a si ah, chungkhar i ṭhen ruangah
a si ah, cun a dangdang tampi ruangah, kau piin an ruah i ramchung minung cu
domhtlai le bawmh an zuam hna.
Phundang in chim ahcun, chungkhar le hawikom naihniam taktak
deuh nih hin hi bantuk ngaihchiatnak hi i hrawmpi, i domhtlaih le i bawmh a si
tawn. Mahte khuasaknak (independent life) a duh mi an si caah, anmah tein an i
ti khawh ti lomi paoh cu thiamsang sinah, siibawi sinah, mibu ca rianṭuan bu
sinah, cozah bu sinah domhtlaihnak le bawmhnak hi hal a si tawn i pek an si
tawn.
Cu tikah, cozah hrimhrim nih ramchung i zohkhenhnak caah chawva hman ning kongkau a ceih tikah, a
dang tein hi bantuk lei rianṭuan bu pawl le hi bantuk rianṭuannak ah a herhhai mi
thil le ri zelhnak ca hrimhrim zong ahhin, tampi a ruah chih i a ceih chih tawn
mi a si.
Laimi domhtlaihnak le bawmhnak
Kannih Laimi caah cun ṭiannak timi hi ‘thih ṭian’ lawnglawng
hi a fak tuk mi ngaihchiatnak nganpi in kan hmuh mi a si. Cu ve rualrual cun,
hi bantuk thihloh ton caan ah kan i domhtlaih ning, kan i zohkhenh ning, kan i
thlopbul ning le kan i bawmh ning hi cawn awk a tlak ngaingai mi a si. Khrihfa
zumhnak in zeipaoh a kalpi kan si caah, ram ṭha bantukin bawmhnak phun kip cu
kan ngei kho lo nain, ‘ṭhutpinak’ timi nunphung kan ngeih mi ti he kan Lai
nunphung ahcun a thianghlim cem pawl pakhat ah aa tel ve.
Thihloh a tong mi minung a ṭah, a zuun tu minung le
chungkhar ngaihchiatnak nganpi zong, chungkhar cingla rualchan le hawikom
naihniam sawhsawh siloin, khua nu khua pa, innpa le sangveng, le biaknak bu
khat tiang kan tuarpi tawn hna i kan hrampi tawn hna. Miphun dang bantukin heh
tiah taksa, thinlung le ruahnak lei ah (physical, emotional and mental)
domhtlaihnak le bawmhnak kan i pe kho na loin, thlarau lei in (spiritual
support) domhtlaihnak kan i pek nih khin caan tampi ahcun lungthin lei le
ruahnak lei cu a humhak chih tawn. Thihloh kan ton caan hi kan i zohkhenh ning cu
miphun dang ca ahcun caan saupi cawn a hau ve mi a si.
Amahbelte tu cu, ṭiannak zong hi a phunphun in kan ton i kan
tuar kan ti cang bang khan, nun ṭian in a ṭian mi hna, silole rian le khai
ruangah sunghzatlak a tong mi hna, silole, vanchiat a tong mi hna, puicimh a
tong mi hna pawl bal ca ahhin domhtlaihnak le bawmhnak hi fekfual ngai in kan
ngei kho lo.
Pumpak in ka ruah tik ah le ram ṭha thiamsang hna biahram ka
dawi tikah, kannih Laimi caah cun cozah ṭha kan ngeih lonak, mibu ca rianṭuan bu
kan tlawmnak le pumpak nunnak kongkau hawi sinah duhduh mama in kan chim
ngamlonak te hna hi a si pah lai, tiah ruah domh a si. Cu pinah, minung pakhat
nih nun ṭian ruangah faktuk in ngaihchiatnak a tuar tikah, amah tlamtlinlo le
santlaih loin kan hmuh ding cu kan nunphung hrimhrim ah aa kawp ve mi a si.
Hi zawn ahhin cun tam deuh in khua kan ruah cu a hau ko. Faktuar
in kan tuar mi ngaihchiatnak nganpi (grief) timi hi thli bantuk a si. Nihin
ahcun na lung zong a dam ko lai, na nun zong aa nuam ko lai. Lunglawm in caan
zong na hmang ko lai. Asinain, zaan na ih i na vun i ṭhangh sual caan hna
ahkhin ruah loin na nun ah a tlok in a tlok kho ṭhan tawn.
Thihloh kan tuar caan i kan i domhtlaih le bawmh tlukin kan
vai domhtlaih le bawmh khawh lo hmanh ah, tlawmte cun nung ṭian faktuar
ngaihchiatnak a ingtuar mi hna hi kan theihthiam deuh hna a hau.
Thiamsang nih faktuar ngaihchiatnak kong ah an chim mi
Minung pakhat nih fak tuar ngaihchiatnak nganpi a intuar tikah,
khua a ruah ning cang, a lungput le a hmuhning zong hi fak tuk in a hnursawn
tawn. Cucaah, a caan ahcun ruah lo pi zong in a thinhung kho, a ngaihchia kho,
a ṭap kho, a vuivai kho, aa ngaihchih kho, a lau kho, a thinphang kho, hawi he
aa hlat kho i ruahnak phundang a ngei kho.
Cucaah, hi bantuk minung he kan ṭhutdir ṭi ahcun lungsau
zong a hau ve, lungṭhawn zong a hau ve tawn i theihthiamnak le zaangfahnak
ngeih hrimhrim zong a herh.
Chungkhar he hawikom nih zeidah kan tuah khawh
Thiamsang pawl nih hin chungkhar le hawikom hi, hi bantuk
minung he aa naihniam cem kan si hi an hngalh. Cu tikah, hi bantuk minung pawl
he kan ṭhutdir ṭi caan ahcun, kan tuah awk ah a ṭha an timi hna cu:
1.
An kong ceih lo e.g. a nih khi vei he an ṭian le…
2.
Sual phawt lo. e.g. na tlamtling lo, na
pasal/nusal lo, san na tlai lo tuk tibantuk
3.
Bawmh an in hal caan hna ah ṭha tein ngaih piak
ding
4.
An sining an chimh tikah, mi sinah chim chin lo
ding
Kannih Laimi hi mi kongah kan i ceih i kan i thlak ngai tawn
nain, mi caah kan i ceih in kan i thlak ngaingai kho tawn lo. Cucaah, hi bantuk
in faktuar ngaihchiatnak intuar zong hi kanmah santlaih lo le tlamtlinlo
lengmang ah a tlak tikah, faktuar ngaihchiatnak a ingtuar cu minung ca lila ah
ningzah phur le hawi tluklonak a si tawn.
Biadonghnak:
Tutan i ṭiannak le faktuar ngaihchiatnak kongkau ka ṭial tik
ahhin, a vuikhatnak ka ṭial a si caah, zapi-zaran nih hngalh khawh ding le a
fian ding awk in tlamtling in ka ṭial lo kho men. Acheu caah cun ka catlang le
biafang an fian lo ruangah nan lung zong a buai kho men. A tlang khawm in chim
ka duh mi cu: ram ṭha ahcun zeibantuk poipang le buaibainak ca paoh ahhin bawmh
khawhnak le remh khawhnak kawl hi an i zuam; cu si ve caaah, domhtlaihnak le
bawmhnak hi kau deuh in an kalpi khawh. Thlarau lei bawmhnak nakin sii-ai
bawmhnak cu an i bochan deuh. Ṭiannak ti tik ahhin ‘thih ṭian’ lawng siloin, ‘nun
ṭian’ le a dangdang ṭiannak hna zong kau piin an ruah chih ve. Cu tikah, cozah
rianṭuannak le mibu ca rianṭuan bu rianṭuannak zong a tam ve. Kannih Laimi ca
bal ahcun ‘thih ṭian’ cu a fak tuk mi ngaihchiatnak in kan hmuh i kan pom caah,
‘thih ṭian’ a tuar minung le chungkhar kan domhtlaih hna ning le kan bawmh hna
ning cu vawleipi nih cawn awk tlak a si. Ram ṭha bantuk taksa, thinlung le ruahnak
lei ah domhtlaihnak le bawmhnak kan pek khawh lo bu ah, thlarau lei
domhtlaihnak (spiritual support) cu ṭhawngṭha ngai in kan kalpi khawh. Kan
chambau ngaingai mi tu cu, ‘nun ṭian’ a tuar mi hna tuar innak hmuh thiam piak
le pom piak hi a si. Cu ve rualrual cun, hi zawn ahcun ṭha deuh in khua kan
ruah tawn a hau i, fak deuh in theihthiamnak le zaangfahnak kan kawl a hau.
