Biahmaitthi:
Nihin cu sianginn ngakchia ca bawmh ding an um tuk lo caah, ca inn (library) chungah keimah lawng in ka thu i, ca hna ka rel pah i khua zong ka ruat ngaingai. Kan Kawlram buaibai lio pi zong a si, cun kanmah Chin mi mibu chung zongah kan buaibainak tete kong zong ka ruat chih. Cu i fak deuh in ka hei ruah mi cu Chin miphun hna nih zeitindah funtomnak (national unity) kan ngeih khawh lai i, zeitindah miphun ttanhnak (nationalisms) kan ngeih khawh lai ti hi a si.
Atulio Kawlram buaibainak ruah chih awk
Chawlehthal le chawhrawlnak vawlei ah Kawlram cu minsen in
ttial a si caah, ralkap cozah hi chawva thazaang lei ah duhsah in a derthawm;
mipi tangka tiang an fir
Mipi nih ttihphan le thlalau in kan um i, hnu i kan kirnak
ding caah, heh tiah rammi a kan tlaih, a kan tukvelh, a kan hrem, a kan nawn i
a kan thah; nain rammi hna nih hnu kir kan duh lo caah ralkap cozah lungre a
thei
ASEAN leaders meeting ah Min Aung Hliang a kai; ramchung ah hruhru
hranghrang mi tukvelhnak ngol ding in bia a chim, asinain nihin ni tiangah zei
ngaingai a um lo
Ram kip nih bia le hla pin cun, zei ngaingai a kan ti pi
khawh lo caah, ramchung ral (civil war) a tho pah cang; ralkap cozah minung
zong mipi kut in a liam mi an um len cang
Tlangcung ralkap pawl cawlcanghnak zong a tthawn chinchin
caah, ralkap cozah dirhmun fak deuh in a hninh i a thio
Australia cozah nih ralkap cozah he pehtlainak (chungkhar,
cingla rualchan) a ngei mi minung ram chungah a kawl cuahmah hna
Ram a zam taak mi milu kan karh i ramri ah aa dor mi milu
kan karh ve (displacement)
Atulio Kawlram buaibainak ruangah, Australia cozah nih
chikhat in Kawlram rammi visa sauh piak ding in ceihkhannak a ngeih
Chin mi kan i buaibai pi mi ruah chih awk
CNF/A zei an tuah lo, tangka lawng an ei i miphun caah zei
ngaingai an tuah lo timi kong ah kaakip lo ah kan buai cio
Ram chung kip ah ralkap an vahvaih caah ramchung ramleng
chungkhar hna kan lungre a thei
India ram (Mizo ram) lei le ramri lei ah chikhat a peem mi
kan tam; India ram lei a peem mi caah tulio zawtnak coronavirus nih awlokchong
in a kan chiah
Mipi le ralkap cozah kar ah i kah dohnak biatak tein a um
Ralkap cozah dohnak ding caah heh tiah aa zuammi kan unau
hna caah zeitindah bawmhnak kan pek lai timi kongah kan buai lulh ve (ahlei in
ramleng khuasa Chin mi hna)
Zeitindah miphun chungah funtomnak kan ngeih khawh deuh
lai
Chin ram ahhin, peng liang peng 3 kan ngei hna i, khuapi hi
9 in kan ngeih hna, cun Chin ram chungah khuate pawl hi 1350 hrawng an um. Holh
hi phun 53 hrawng kan ngeih. Zatlang nunphung kan ngeih mi hna zong hmun khat
hnu hmun khat in aa dang cio. Hi bu ah, Chin ram chung milu hi sing 5 (ting 5) hrawnghrang
lawng kan si.
Miphun hmete kan si nain kan holh, kan nunphung (culture) le
kan zulhphung (tradition) hna hi i dannak (diverse) tamtuk an ngei ve. Cutikah,
holh pakhat nih a kan funtom kho lo i, nunphung le zulhphung pakhat nih a kan
funtom kho lo.
Cu ve rualrual cun, miphun funtomnak kan ngeih khawhnak
ding caah cun:
1.
Kan khuaruah ning kan sersiam a hau: kan zumh
ning a zum lomi, kan hmuh ning in a hmu lomi, kan biak ning in a bia lomi, kan
nun ning le kan tuah ning in a nung i a tuah ve lomi kan innpa kha mawhchiat le
sualpuh colh loin, zeitindah hmunkhat ah rian kan ttuan tti khawh lai ti
khuaruah ding.
-
Kan holh, kan nunphung le kan zulhphung aa dan
ruangah, miphun dang pakhat in i hmuh lo ding. Chin miphun kan sinak hi philh
lo ding.
-
Chin ramchung ah holh, nunphung le phun tampi
kan ngeih tihi theihhngalh (recognise) a herh i, pakhat le pakhat i nautatlo
(no discrimination) a hau. Biana ah, tuan deuh i kan chim zel mi cu Thlanglei
Laitlang mi pawl khi an hrut an nga ti hi a si…aruang cu Khrihfa zumhnak an
ngeih lo caah, fimthiamnak sang an cawn khawh lo caah tibantuk hi an si hna.
2.
Kan i hrawm khawh mi khuaruahnak ngeih tti khawh
i zuam ding: mah tein uk khawhnak (self-determination) hi kan duh cio maw, Kawlram
hi zapi duhnak in hruai mi uknak (federalism) ah kan sersiam kho lai maw,
fimcawnnak le ngandamnak (education and health) zeitindah kan fehfual ter khawh
lai tibantuk hna hi, holh pakhat kan theihhngalh mi (ramchung mi caah kawl
holh, ramleng mi caah mirang holh tibantuk) in Chin mibu chungah i ceih kho pah
lengmang sehlaw, hi nih mipi hi a kan funtom khawh deuh ko lai.
3.
A bu in rianttuan khawhnak ding kongkau khua kan
ruah i kan khan a hau (culture of
learning and sharing). Laimi kan i hruai ning hi biaknak lei (religious base)
deuh in a si tikah, vawlei lei (community base) lei ah tlawmte kan chambau
deuh. Biaknak lei cun phun kip in i funtomnak le i pumhkomhnak ngei in hmunkhat
ah rianttuan ttinak hi kan ngei ngai tawn ko. Asinain, vawlei lei in kan tuah khawh
bik hi lentecelhnak (sport) deuh lawngah a si. Hihi, kau deuh in kan ruah a hau
i fak deuh in kan ceih a hau mi cu a si. A bu in rianttuan kan cawn i kan thiam
ahcun hmailei ah tampi in tthanchonak a kan petu ding a si.
4.
I hrawm mi suttung kan kawl i kan hmuh a hau. Hihi
ramleng ah a peem cang mi Chin hna zong nih kan i harh ngai mi cu a si.
5.
Chin mi kan sinak hi langhzar ding. Ahlei in
ramleng vawlei ah khua a sa cang mi Chin mi hna nih kan tuahser ding a si. Ti
duh mi cu, Hakha pa ka si pek, Tedim pa ka si pek, Mindat pa ka si pek ah…hawi
nih ka tuanbia an ka hal ahcun Hakha-Chin, Tedim-Chin silole Mindat-Chin
tibantuk in mah le mah kong zong langhter ding a si. Acheu cu Myanmar rammi bak
in kan i chim i, kan thiltuah mi zong Myanmar min kan ken ter tikah, miphun
fate kan sinak kha tampi nih a kan hmuh piak kho tawn lo.
Zeitindah miphun ttanhnak hi kan tthancho ter khawh lai?
Miphun ttanhnak timi kong ahhin i ralrin ngai a hau. Aruang
cu miphun kan ttanh ti tikah, a ram miphun sinak (nationality) maw kan ttanh,
silole ramkhel khuaruahnak le lungput sawhsawh dah kan ttanh, tihi a theihfian
ngai a hau.
Miphun ttha tein kan ttanh khawhnak ding ahcun:
1.
Kan tuanbia (history) ttha tein kan theihhngalh
a hau
2.
Kan nunphung ttha tein kan theihhngalh a hau
3.
Kan holh le ca kan thiam khawh, kan cawn khawh i
kan upat khawh a hau
4.
Kan zulhphung (tradition) ttha tein kan
theihhngalh a hau
