Fale Cawnpiak Dan | Parentings Styles

Nulepa sinak dirhmun ah a biapi ngaingai mi cu zeitindah fale hi kan cawnpiak hna i  kan ṭhithruai hna, ti hi a si. Cu ve rualrual cun, nulepa kip nih fale kan cawnpiak dan hna le kan ṭhithruai dan hna hi aa khat ngai cio tawn. Cu tikah, biatak tein kherhhlainak le hlathlainak a tuahtu thiamsang pawl nih hin fale cawnpiaknak kongkau ahhin fale cawnpiak dan hi phu li in an ṭhen hna.

Fale na cawnpiak dan hna le na ṭhithruai dan hna ti tik ahhin, zeitindah na chimhhrin ning hna a si i na zohkhenh ning hna a si timi khi a si ko. 1960s kum hrawng i Diane Baumrind nih a rak serchuah mi fale cawnpiak dan timi hi nihin ni tiangah biatak tein zohchih lengmang mi le cherhchan lengmang a hung si. Cu nih cun nulepa nih fale cawnpiak dan hi phu li in a ṭhen hna i, anmah le an min cio le an sining cio tete kha ṭha tein a hmuhsak hna, i cu hna cu:

-          Nawlngeih-ṭanh le Dingrep-ṭanh (Authoritarian or Discilpinarian)

-          Hnatlak-fawi le thlahthlam (Permissive or Indulgent)

-          Teltum-lo (Uninvolved)

-          Thiamhngal (Authoritative) hna hi an si.

Hi Baumrind fale cawnpiak dan pawl hi a biapi cun US ramchung nulepa cherhchan deuh in rak suaisam mi an si tikah, US nunphung le nun ning he aa dang mi miphun le nunphung pawl caah, zeitluk tiang in dah theihhngalh pi le i fian ve a si timi hi dikthlir in hngalh a si lo. Asinain, nulepa dirhmun ah a dir mi paoh nih hin hi cawnpiak dan pali chungah pakhat silole pahnih tal hi cu kan hman cio lai, tiah ruah a si. Cun, hi Baumrind nih a chuahpi mi fale cawnpiak dan nih hin fale le nulepa kan i pehtlaihnak hi a biapi in kap li in a ṭhihkheih ve, i cu hna cu: fale dingrep kongkau ah (sii-kaan), fale le nulepa kar i chawnhbiaknak kongkau ah (communication), fale caah nulepa nih zuamnak kan ngeih mi kongkau ah (nurturing), cun fale cungah nulepa nih i ruahnak kan ngeih mi kongkau ah (expectation) hin an si.

Baumrin Fale Cawnpiak Dan: Fale Chimcawnpiak Dan Phun Li

Nawlngeih-ṭanh le Dingrep-ṭanh (Authoritarian or Discilpinarian)

-          Nawlngeihnak a ṭanh mi nulepa pawl cu dingrep ngeihnak lei ah an lung kal khun. Cu nih cun, an fale kha nulepa nawl na ngaih awk a si, nulepa nawl ning in na tuah na awk a si, nulepa duh ning in na um awk a si timi cawnpiaknak ngeih kha an duh i anmah nih nawlngeihnak ngeih dih ding kha an duh. An fale kha dingrep ngei ding tein ṭhan ter an duh hna. Fale kha a uk bak in uk an duh hna.

-          Cu tikah, rek ngaingai le fek ngaingai in dingrep ning in i chimhrin dan cu an hman ngaingai tawn. Fale le nulepa karah cucu na tuah ahcun hihi kan awnh ve lai timi i titanak le hnatlaknak a um huaha lo. Dantatnak, siknak, tukvelhnak tibantuk pawl hi an hman lengmang tawn.

-          Cu pinah, nulepa kar le fale kar i chawnhbiak ning hi lam khat lawng in a si tawn. Ti duh mi cu, nulepa lei kap lawng khan fale kha cucu, khakha, hihi, khikhi na tuah lai timi chimhhrinhnak kha a um tawn. Fale nih zulh mi zulhphung kha ser huaha loin mah duh paoh in fale cungah nawlngeihnak a tuahser mi an si tawn.

-          Hi bantuk in fale cawnpiak a hmang mi nulepa cu fale caah cawmkengtu ṭha an si kho lo. Fale kha ṭihnak le phannak he an ṭhan ter tawn i, cu nih cun fale kha an ral a chiat ter hna, an ningzah a pan ter hna i mi tlumtla ah a chuah ter tawn hna lo.

-          Cu lawng si loin, fale cung i i ruahnak ngeih mi zong an sang taktak tawn. Tahchunhnak ah, nurse na si a hau, doctor na si a hau, engineer na si a hau tibantuk in fale kha hramhram in ca zoh ter le ca tuah ter hna an hmang tawn. Fale an chambaunak le herhhainak kha tlamtling in ruahpiak le hngalhpiak a um huaha lo.

Hnatlak-fawi le Thhlahthlam Nulepa (Permissive and Indulgent Parenting)

-          A hnatlak-fawi mi nulepa le aa thlahthlam mi nulepa nih cun an fale kha uk tuk loin anmah duh mi paoh an tuah ter hna i anmah duh ning paoh in an um ter ve hna. Cu tikah, nawlngeihnak sang ngai in i ṭhithruainak le i chimhhrinnak kha a um huaha ve ti lo. Cu tikah, nulepa cu nulepa dirhmun hmanh siloin, hawikom dirhmun bantuk ahkhin an dir tawn.

-          Hi cawnpiak dan hi cu fale uknak kongkau he cun aa pehtlai bak lo. Fale nih an tuah awk, an zulh awk le an ngaih awk ding zulhphung tibantuk zong tuahser piak a si bak lo. Zeipaoh kha nulepa siloin fale nih anmah tein an tuah tawn.

-          Nulepa le fale karah i chawnhbiaknak le biaruahnak tibantuk pawl hi a um tawn nain, nulepa nih hin cucu, hihi na tuah ah, na ruah, na zulh a ṭha men lai e tibantuk ṭhithruainak an ngeih hna lo, fale nih anmah tein biakhiahnak le duhthimnak an ngeih tawn.

-          Hi bantuk fale cawnpiak dan a hmang mi nulepa cu an lungtluang, an zia ṭha, an daidam i fale kha naihniam ngai in an ṭhithruai khawh tawn hna.

-          Fale cung ah i ruahnak hi tam in an ngei bal lo, a cheu nih cun a ngeih zong an ngei lo. Zeipaoh kha anmah tuah in an tuah ve i, zeipaoh kha an fale zong anmah tuah in an tuah ter ve hna.

Teltum-lo Nulepa (Uninvolved Parenting)

-          Cheukhat nulepa cu an fale kongah i thlak ve le i teltum kha an duh bak lo. An fale kha an duh ning paoh in an um ter hna i zeipaoh kha an duh ning in an tuah ter tawn hna. Hlathlainak tuah a si tikah, a cheu nih cun i ruah ciammam hnu ah fale cu an duh ning paoh in an ṭhutdir ding kong ahkhan biakhiahnak an ngei tawn ti a si. Cun a cheu bal cu zeitin fale ka ṭhithruai hna lai ti theih lo ruang bak ah fale cu an duh ning paoh in an ṭhutdir ter tawn ve hna, tihi an hmuh mi a si.

-          Fale nih zulh awk le tuah awk thil kha zeihmanh an hmang bak lo. An fale kha an duh ning paoh in an tlonlen ter ve hna. Fale ṭhithruai ning dan theihtlei le hngalh awk thil an chambau caah a si men lai, tihi ruahdomh a si tawn.

-          Fale le nulepa karah i chawnhbiaknak le biaruahnak zong a um huaha lo. Mah le vawlei cio ahkhin buai ve le i tuai ve a si tawn.

-          Hi bantuk nulepa cu fale caah zohchunh awk an tlak tawn lo i, fale zong an ṭhihruai bak hna lo.

-          Fale cungah i ruahnak zong an ngei bak lo. Fale kongkau ah zeihlei le zei pipa va ruah awk zong khi an hngal tawn lo.

Thiamhngal Nulepa (Authoritative Parenting) 

-          Thiamhngal fale cawnpiak dan hi a ṭha cem pawl a si. A ruang cu nulepa nih fale caah duhpiak mi kha ṭha tein an chimrel, an langhter i an theihter tawn hna. Cun fale nih an duh mi le an herhhai mi zong kha nulepa nih an ngaih piak ve tawn hna i an ṭanpi tawn hna. Hihi, fale cawnpiak dan phun li chung ahhin, fale caah a ṭhahnem bik mi cawnpiak dan zong a si.

-          Fale nih an tuah ding, an zulh ding le an ruah ding zulhphung pawl kha ṭha tein an hngalh ter hna pinah, a ruang zong ṭha tein an chimhchih tawn hna. Cun, fale nih cu bantuk nulepa duh ning an umkal i an ṭhutdir ahcun nulepa nih fale duhnak tuahpiak le tlinh piak ve zong kha an i zuam tawn.

-          Nulepa kar le fale kar ah i chawnhbiaknak le biaruahnak hna cu fale nih hngalh khawh ding tawk in a um lengmang tawn. Cu tikah, fale nih nulepa zong an tlaihchan hna, an upat hna i an ṭihzah hna pinah nulepa nawl zong an ngai.

-          Cu tikah, cu bantuk cawnpiak dan a hmang mi nulepa cu an fale caah zohchunh awk an tlak, nawl ngaih awk an tlak i ṭhithruainak lei zong ah an tlamtling ngaingai.

-       Fale cungah i ruahnak ngeih mi pawl zong ṭha tein an langhter i an chimrel tawn. Cun fale lila zong nih anmah nih an hei i ruahmi pawl chimrelnak nawl zong an ngei ve tawn.

Hi vun langhter mi phun li chung in phun khat lawng bak in a hmang mi nulepa hi kan tlawm. Caan khatkhat ahcun phun hnih deuh silole cu nak tam deuh zong in kan hmang tawn hna. A biapi mi cu zeitik caan ahdah hi bantuk cawnpiaknak hi ka hman lai ti theih khawh hi a si. Cucu, Laimi nulepa tampi nih a ruah awk kan hngalh tawn lo mi cu a si. Tahchunhnak ah: kan fale kha kan duhning in an umkal an ṭhutdir lo tikah chimh na ngai lo e, Pathian na ṭihzah lo e ti rumro in fale tawngte hnek in mi a hnek mi kan um ve. Zeiruang ahdah cu bantuk in an umkal le an ṭhutdir kha kan hal tawn hna lo. Cu nih cun, an tuah mi san a tlaih le lo, a ṭhat le lo, a felfai le feifai lo, cun a din le din lo tibantuk pawl kha theihhngalh awkah mah le mah i zohṭhannak le i kherhhlai ṭhan nak a ngeih ter kho ti hna lo.

Cun, Laimi nulepa tampi nih kan ruah mi cu nulepa nih chimh cawnpiak mi fa cu miṭha, miding, le mifel ah aa chuah lai tihi a si tawn. Caan tampi vawlei thil sining le umkal ning ahcun a si cu a si ve tawn ko. Sihmanhsehlaw, tlamtling le ningcang tein fale kan cawnpiak khawh ṭung hna lo ahcun fale kha a phing in kan phing ter tawn hna i, kan ruah ning le kan tuaktan ning leng in kan zer ter tawn hna. Cu nih cun, fale le nulepa kar ah biathli zong a tam ter, i chawnhbiaknak le biaruahnak zong a zawr ter tawn i, naihniam in a kan umter kho tawn lo.

Cucaah, hngalh chih a hau mi cu, kan fale hi kanmah nih kan cawnpiak hna pin ahhin khua zei ahdah an umkal, an ṭhutdir i an tlonlen timi khi zoh chih lengmang le ruah chih lengmang a hau. Cawnpiak timh tik hna ah, an palhnak le an ṭhat lonak lawng kha tawngte rawt in rawt loin, an caah a ṭhat lonak a ruang, hmailei ah a hnursuan te hna lai kong a ruang, cun inn chungkhar ah thil a chuah ter ding mi kong tibantuk tete zong kha ruat ciammam in ruahceihpi tawn ahcun a ṭha. Cu nih cun, thil sining kha kaphnih in a hmuhter tawn hna lai i, mah le mah i zohṭhannak tibantuk le kherhhlainak tibantuk zong kha caan hman deuh in a ngeih ter khawh ve hna lai.

Fale zeibantk minung ah an i chuah lai timi kongkau ahhin nulepa cawnpiak dan pin ahhin, a biapi tuk mi thil pathum an um ve hoi, i cu hna cu:

-          Fale an kotho (kokek) ziaza le sining; ing-ai(child’s temperament)

-          Saya/sayama te nih cawnpiak dan an hman mi (teaching styles)

-          An tlonlen ṭi hawikom pawl an zulh ning hna (influence of a child’s peer group), hi an si hna.

Hi pathum hi fale cawnpiak tik hna ah ruahchih a hau tawn. Tahchunhnak ah, na fa ziaza hi zeibantuk ing-ai dah a keng mi a si, zeibantuk sinak le sining dah aa ngeih mi a si tibantuk hngalh ahcun a ṭha ngaingai. Cuti lo cun, nangmah cawnpiak in na cawnpiak ahcun zei rel loin an serleih chin khawh. Zei rel loin na bia a ngai lo kho. Silole, nangmah kha a ṭih in an ṭih kho. Cun, na cawnpiak dan kha kaa khatkhat i a saya/sayama te nih an cawnpiak ning he zong a tahchunh khawh. Ka sayama nu nih cun cutin pei a ka ti ko cu, tiah na cawnpiaknak kha ngai duh loin a um kho. Silole, na cawnpiaknak kha hawi he zong a tah chunh khawh. Biana ah, hiti na um hi a hman lo, tiah na ti tikah, ka hawile zong an um ve ko cu ta, ti zong an ti khawh.

Nulepa dirhmun i dir hi thil fawi a si lo i thil pipa ngaingai a si. Vawlei pakhat na ser bantuk a si. Cucaah, timhlamhnak ngeih a herh. Lungsau a herh i mah le mah i uk khawh zong a herh ve. Fale cawnpiak timi hi sik le cak rumro ahkhin ruah lo ding. Fale cawnpiak timi hi tuk le valh rumro lawng ahhin ruah lo ding. Fale cawnpiak timi hi dantatnak lawng rumro i hmawtchih pi lo ding. Fale cawnpiak timi hi mah duhnak lawng zulh ter, tuah ter, le ngaih ter tibantuk hi a si lo, ti hi hngalh ding bak a si.

Fale cawnpiak timi cu nitin tuahsernak, chimrelnak le cawlcanghnak in langhter awk a si. Tla khiahmah tein ṭhithruai hna le ningcang tein tlonlen pi hna khi a si. Cucaah, nulepa dirhmun ah a dir cang mi pawl nih hin kanmah le kanmah hi i zohṭhannak le kherhhlainak kan ngeih lengmang zong a hau ve. Aruang cu cangai sir vak fale sir viar ti bang khin, kan fale hi caan tampi ahcun kan keneh zultu an rak si tawn. Cucaah, fale cawnpiaknak ngeih lai ahhin kanmah kan sining cio te zong ṭha tein ruahchih lengmang a ṭha.