“Ca lawng I zuam hlah, ca zoh thiam zong I zuam,” timi “Study smart, not hard” timi hi chanthar cawnnak nih a kalpi ngai mi a si.
Kum zabu 21
caan chung I thil umtuning le sining aa thlennawn ning hi a mak. A khul a rang,
a ttha, a tling I a kau ngaingai. Zeipaoh hi internet in zoh le hmuh, rel le
cawn, ngaih le chim a si tikah ca kan I chimh ning le kan cawn ning zong hi phundang
deuh tein a vun mersan. Cu tikah, maivan tawngh tham ning biatak tein a thiam
ve lomi caah cun a har ngaingai tawn.
Tutan I ka
capar ka tial duh mi hi, upat hnu, silole holh thiam huaha loin, silole harsa
ngai in sianginn a kai mi hna caah ka tial duh bik mi a si. Sianginn ngakchia
nunnak ah a biapi bik mi cu tha tein sianginn kai le ca zoh hi a si ve.
Asinain, zapi-zaran nih ca zoh hi kan zuam tawn lo. Aruang cu rian ngan tuk
pakhat ah kan chiah tawn caah a si. Silole, kan cawn mi hna khi a zah in zah
viar kan timh tik hna ah kan lu le thluak caah retheihnak (stress) tamtuk a um
tikah, ca zoh khi a hnek in kan I hne tawn I, khi nih khin cawnnak khi a nuamh
ter tawn lo.
Cawnnak cu
a nuamh awk a si. Cawnnak cu khuaruahhar awk a si. Cawnnak a mak ngaingai mi a
si awk a si. Cawnnak cu biatak a si awk a si. Cawnnak cu mit hmuh kut tawngh a
si awk a si. Cawnnak cu hman awk tlak a si awk a si. Asinain, sianginn ngakchia
tampi nunnak ah cawnnak hi a nuam lo bik mi (boring) le a har bik mi a si tawn.
Ca tha deuh in kan zoh thiamnak ding caah cun pumpak in I timhtuahnak phun le
dan tete kan ngeih awk a si. Na ngeih rih lo sual siseh, na ngeih cang zong ah siseh,
hi capar ahhin zeitin tha deuh le fawi deuh in ca na zoh khawh lai timi pawl ka
langhter lai.
1. Khan chungah tha tein bia ngai (Pay
attention in class)
Cawnnak he
pehtlaih in hlathlainak (Research) tampi an tuah tikah khan chung I tha tein
bia ngaih nak nih hin fawi deuh in thil hi a kan cawn ter khawh tawn, ti hi a
si. Aruang cu tha tein bia kan ngaih mi cu kan lung ah a lut I kan lu ah a
taang tawn, an ti. High School ka kai lio ahhin khan chungah tha tein bia ka
ngai lengmang tawn. Cu tikah, inn ttin hnu ah ca tampi zoh hau ti lo.
2. Minutes in zohfel than nak (15
minutes revision)
Ca zohfel
than nak (revision) hi ca thiamnak lei ah bawmtu tha ngaingai pakhat a si. High
School kai lio ahcun ca zoh ding hi a tam ngai tawn. Asinain, a pakhatnak ah
kan langhter cang bang, tha tein sianginn khan chungah bia ngaih ahcun kan zoh
ding mi ca cu zatuak 40% hrawng cun kan thumh ve. High School ka kai lio ahhin
zaan fatin subject pakhat caah minute 15 lengmang in ka cawn mi ka zoh than
tawn. Cu nih cun, ka cawn mi pawl kha zei an si le zei hrang ah an si kha
fiangfai deuh in a ka hngalh camcin ter tawn. Essay tial dah ti lo cun minute
15 leng in ka zoh fawn lo. Mah kha minute 15 chung ahkhan subject pakhat I ka cawn
mi kha ka rel than, ka zoh than, I kaa fiang lomi um cun textbook le google
tibantuk hmang in tha deuh in ka zoh than tawn. Cucu ngol loin ka tuah tik ah,
a hnu ahcun ka caah san a tlai tuk mi pakhat ah a hun cang.
3. Ca rel law let (Reading and translation)
Mirang ca
aa harh mi na si le, ca aa harh mi na si ahcun ca tampi in na rel khawh ahcun an
bawmh ngaingai lai. Ca rel hi a fawi lomi ah kan ruah tawn. A nuam lo mi ah kan
ruah tawn. A har mi ah kan ruah tawn. Cucu a phung a si ko. Cucaah, na tawk
zawn tein na rel khawh ding mi ca kha rel I zuam hna. Mirang ca in tial mi
tuanbia tawi tampi an um hna. Biafang fawi deuh tete in tial mi an si hna I a
rel zong an fawi. Cu bantuk cu rel hna law, naa fian ning in Laica in let tawn
hna. Cucu, zarh khat ah a tlawmbik vui thum tal in na tuah lengmang ahcun, kum
khat kum hnih ahcun Essay le long answer tial caan ah tamtuk in an bawmh lai.
Thanchonak hi chikhat lo ah a kap in aa kap colh lo timi hi theih le hngalh naa
zuam peng zong a hau. Cu nih cun ngol loin zuam duhnak zong an pek lai. Cun, cu
bantuk ca na leh mi tete cu mirang holh a thiam ve lomi na nu le na pa tibantuk
kha rel ter tawn hna law, zeitlukindah an I fian timi zong kha hal tawn hna. Cu
nih cun, zeitindah a tlingtlak mi (coherent) biatlang pawl na tial lai timi
zong kha nikhat hnu nikhat in an hngalh ter khawh lai.
4. Little notebook/flip cards
Cauk hmete
te le duh paoh in lehthal khawh mi cauk tete khi I cawk hna. Cu ahcun, nikhat
ah mirang biafang thar 5 maw, 10 maw tibantuk in, na theih lomi kha khawm hna
law, zah khawh I zuam hna. Cucu, a tamtuk mi a lo nain, ngol loin na tuah
lengmang a si ahcun na caah a ttha hnem tuk mi a si lai. Kei hi Kawlram ah catang
tang 5 tiang lawng ka kai. Malay ah kum li deng ka um. Cu hnu ah Australia ka ra I,
Australia ahcun tang 9 a term 3 nak in ka kai. Holh le ca hi kaa rak harh tuk
ve, cu tik ah tubantuk in note hmete cu kaa rak cawk. Nikhat chung ca ka
cawnnak ah ka theih bal lomi biafang an tamtuk nain, biafang 10 te lengmang
lawng in cu notebook te ahcun ka rak khumh hna I, Laica in ka rak leh hna –
dictionary zoh pah in. Cucu, ngol loin ka tuah lengmang tikah kum khat ahcun
biafang 3000 hrawng ka vun thiam khawh ko. Khan cun, ka duh mi ka chim lo zong
ah ka herh mi cu ka theih fian khawh ngaingai cang. Cu tikah, cawnnak cu ka
caah a vun fawi deuh. Holh thiam huaha lo dirhmun in Australia ah ka phan nain,
khan chungah ca thiam lo bik mi ah kaa tel bal lo. A thiam pawl 10 chung hrawng
ahcun kaa tel kho lengmang ve. Cucu, tubantuk in ca zoh thiam kaa zuamnak
thawng in an si ve.
5. Catial (Writing)
Fawi deuh
in ca thiam khawhnak ding ca ahcun a rel, a ngaih, a chim le a tial hi an biapi
tuk. Cu ahcun, catial hi a biapi tuk mi, hrelh awk a tha bak lomi a si. A holh
thiam huaha lo zong ah ca tam deuh in tial ahcun a tlingtlak mi catial
(academic writing) timi khi tha deuh in a kan thiam ter tikah, cu nih cun essay
le long answer tibantuk kan tial tikah, mark zong tha deuh in a kan hmuh ter
tawn. Class presentation a um tikah, duh ning in ka chim kho lo nain, a herh mi
kongkau (information) tlamtling tein ka tial khawh ahcun mark zong tampi an ka
zuk ve ti lo. High School ka dih hnu ko ahhin catial hi a biapi khun.
University le rian kongkau he pehtlai in catialnak ngeih tikah a tlingtlak mi
catial (academic writing) in tial lengmang a hau. Cu tikah, hlan ken tein kaa
rak timhtuahnak nih khan hawi hnu a ka khar ter lo. Cucaah, High School kai lio
mi na si ahcun biatak tein timhtuahnak na ngeih a hau cang.
Hi hnu lei
ah…
Mah hi a
cunglei pawl hi pehzulh tein an vun tuah tik hna ah kum 2 in kum 3 chung ahcun
tamtuk in chapnak le thiamnak na hmuh lai. Hi pin ahcun, na thiam ning
(fluency) kha tunmer a vun hau cang lai, hin cun, thawngpang (news) tampi rel
le zoh, cun non-fiction movies le animated movies pawl khi zoh lengmang hna. Cun,
YouTube tibantuk ah an chiah mi biaruahnak (debate) pawl zong khi zoh hna law
ngai hna. Cun, a sau deuh mi essay le story tibantuk pawl zong kha ttial khawh I
zuam hna.
Ca na ttial
tikah na palh le palh lo fawi deuh an hngalh tertu online website le apps pawl
tampi an um. Grammarly timi hi mi tampi nih kan hman mi a si, I manlo zong in
hman a ngah in man pek zongin hman a ngah. Cu nih cun, fawi zau deuh in ca an
tial khawh, I na palh mi an remh ter khawh. Cu bantuk pawl zong cu, tha deuh in
ca le holh na thiam hnu ah hman khawh I zuam. Cu nih cun, na ruahnak le na
hmuhnak zong a kauh ter deuh lai I, ca le holh na thiam ning (fluency) zong kha
a thancho ter lai.
Catial tu
ruahcheuhnak
Pumpak in
ruahcheuhnak kan pek duh mi hna cu: ca tampi rel u law tampi in tial khawh I zuam
u. Na rel mi le na tial mi mirang ca lawngte an si a hau lo. Laica tampi zong
tha tein tial mi an tampi ve ko. Tam deuh in na rel le tam deuh in na tial paoh
ahcun, tam deuh in na ngaihnak a kauh ter lai I tam deuh in na chimnak a that
ter ve lai.
Ca zoh timi
hi rian ah I chiah hlah. Subject pakhat caah minute 15 hrawng te khin zoh law a
za. Nikhat ah subject hi a tam bik 4 in ngeih a si tawn, cu tikah zaan khat ah
suimilam pakhat ca zoh khi a si ko. Cun, na ca na zoh tikah, minute 15 na zoh
bak cun minute 5 tal cu I din lengmang. Cu nih cun, na ca zoh caan kha a sau
tuk lomi ah a lawh ter lai I, naa hne kho deuh lai. Cun, na lu le lung nih a
khumh khawh leng in thil an zoh, an hmuh, in an cinken ter lai lo. Cu nih cun
retheihnak (stress) in an khamh lai.
Cun, na
cawn, na zoh I na zah mi kha, tlamting in na thiam camcinnak ding caah na nu le
na pa, silole na unau, silole na hawikom sinah chim le rel I zuam tawn. Tahchunhnak
ah, Biology (Thil nung kong cawnnak) subject chung ah biotic factor ka cawn
hnga, cucu biotic factor cu zei a si I zei hrang ah a si timi kha fiang lang
tein hawi sinah ka chimh khawh hna a si ahcun, ka thiam ning (fluency) kha a
thawn ter ve. Cu tikah, fekfel deuh in hngalh cam cinnak a ka ngeihter ve.
Cucaah cun, na cawn le na thiam mi kha, hawi sinah langh le chim kha philh bak
hlah. A biapi tuk!
Primary
School kai lio in nu le pa nih timhtuahnak ttha tein ngeih pi khawh ahcun a
fawi tuk chinchin. Ngakchiat tein tha tein zulh le khalh mi cu an I dang deuh
bak ko. Primary School in hi bantuk na rak tuah khawh lo zongah, upat hnu in High
School kai mi na si zongah, I zuam kha hua hlah law ttih hlah! Amahbelte, timhtuahnak
ngeih kha daithlang ve hlah. Cucu a biapi tuk. Timhtuahnak nih hin tha deuh in
ready nak a kan ngeih ter tawn. Cucaah cun, tam deuh in naa timh tuah paoh
ahcun tam deuh in na cawn I na thiam ve ko lai.
A cunglei
ka langhter mi pawl nih an bawmh khawh ve lai timi ruahchannak ka ngei. Na tuah
ve taktak a si ahcun pumpak in na hmuhtonnak kongkau zong theihternak
(feedback) ka pe ve te. Na lam tluang ko seh (Good Luck!)
Van
