Biahmaithi:
Asinain, ngol loin heh tiah kan chim ve ding le kan tial ve
ding le kan rel ve ding cu, pumpak cio kan tuanvo a si ve. Miphun pakhat
dirhmun ah dir aa zuam cuahmah mi kanmah Chin mi koko nih, hi bantuk kongkau
pawl he pehtlai in, tampi in teltumnak kan ngeih a hau i, ngol loin ceihhmainak
kaupi in kan ngeih a hau.
Cucaah, tutan ahhin, pumpak hmuhning le pumpak ruahnak deuh
in zeiruang zeica ahdah cozah hi kan herh timi hi ka ceihhmai lai i, tlawmpal
tein zeiruang ahdah Chin mi nih cozah hi kan herh khun timi te zong khi, a leng
pavuan hrawng te khin ka vun tawnghtham pah te lai.
Cozah kan herhnak a ruang:
Zeiruang zeica ahdah cozah hi kan herh ti tikah, a kau ngai
mi biahal a si i, lehnak tampi a um kho mi a si. Cu nih cun, cozah timi hi thil
tenau a si lo zia le mibu i hruainak caah a herhnak cu a langhter colh ve. Nitlak
lei ram pawl an si ah, ni chuak lei ram pawl an si ah, chak le thlang lei ram
pawl an si ah, an zapi tein hnatlaknak an ngeih timi cu cozah hi ramchung
phungphai le dan pawl sersiamnak le fehternak caah a herh, ti hi a si. Cu
bantuk ramchung phungphai le dan pawl cu, ramchung le mibu pakhat khat chung ah
zapi-zaran himbawm tein an um khawhnak le duhdim tein an um khawhnak ding ca
ahhin an herh tuk ve.
Cu he pehtlai cun, a tanglei ahhin a changchang duahmah in,
zeiruangahdah cozah hi kan herh timi cu ka vun langhter lai.
1. 1. Lei-le-hmun humhimnak caah (environmental
safety)
Ram a ngandamnak ding ca ahhin pawngkam silole lei-le-hmun humhimnak he pehtlai in zulh ding dan le phungphai tampi an um a herh i, an tlintlak le an that zong a herh. Ram chung ah thli a thian khawhnak ding ca, vawlei a fehfual khawhnak ding ca le ti a thian khawhnak ding ca tibantuk ahhin lei-le-hmun humhimnak phung le phai hi an rak biapi tuk. Chin ram he zoh chih in cuaithlai ding vun kawl ahcun, zeitlukindah kan ram tu le hmawng kan tthio i, zeitlukindah kan ram lo le hmun kan vah, tibantuk pawl khi vun tuaktan usihlaw, cu nih hnursuannak le tthihkheihnak a chuahpi mi pawl zong khi vun tuaktan chih usih. Tlawmte cu kan vun i fiang men lai. Kan Chin ram TLOR thing tthattha pawl khi, Chin ram minung zapi-zaran nih kan hngalh lo karah Kawl nih tamtuk a kan lak piak. Cun, Chin ram chungah zapi-zaran zatlang nunnak ah thing le meihawl bantukin biatak tein pawcawmnak a ngei mi kan si rih caah, lei-le-hmun le pawngkam hmunhma kan hlohhlak ning zong khi ruah chih a hau. Cozah tha te ngei kho ve usihlaw, khi bantuk pawl hna khi tamtuk in a kan kilven piak khawh lai i a humhak khawh lai. Lei-le-hmun zohkhenhnak tampi in an sersiam khawh lai i, ram vawlei zong an hninhno ter khawh lai.
2. 2. Ramchung ngandamnak (Health)
Ngandamnak hi mi zeica paoh ah a biapi bik mi a si. Minung cu
kan tuan hawl khawhnak ding ca ahcun kan ngandam a hau. Kan chan a sau khawhnak
ding ca ahcun kan ngan a dam a hau. Cun, kan ngan a dam khawhnak ding ca ahcun zatlang
zulh ding phungphai le dan tampi an um a herh. Chin ram hi Kawlram chungah a
nun a khua a tawi bik mi ramtthen pakhat a si ve, i Kawlram hi WHO (World
Health Organisation) ah aa pehtlai mi ram ahcun a nun khua a tawi bik mi ram pawl
ah aa tel ve. Cucu, vun ruah satmat ahcun vawlei cung ah a nun khua a tawi bik mi pawl ahhin Chin mi zong kan i tel ve ti a si hnga. Aruang vun hlathlai le
vun zoh ahcun, Chin ram ah ngakchia kaa-kuai-se (vaccine) a tlawm tuk, kham
khawh mi zawtnak le i chawnhnak (tc. malaria) tibantuk pawl caah kakuaise a tlawmtuk. Tang cheu ngakchia zong nih zu an cawk khawh.
Tang 1 ngakchia zong nih zu an ding, i kuak an zu. Sii-ai lei le dinei lei ah a chambau tuk
tik le sifahnak nih a vun pehzulh tikah, kan ngandamnak cu fak tukin a
hnursuan. Asinain, hi bantuk pawl hi zapi-zaran nih a ruah awk kan hngal tawn
lo. Cozah tha tein kan i ngeih a si ahcun, hi bantuk pawl zong hi ttha deuh in
kan doh in kan ral khawh lai. Cozah riantuannak a tlawm tikah, ngandamnak cu a
him lo bik mi pawl a si ve. Biaknak lawng nih hin a zeiti hmanh in ngandamnak
hi a kilkamh kho lo. Cucaah, cozah phungphai le dan tampi a um a herh.
3. 3. Fimthiamnak (Education)
Hlan lio chan bang in, heh tiah le chet law tiah minung
thazaang in raldoh le raltuk chan a si ti lo. Minung thazaang le saram thazaang
hmang in pumpawcawmnak caah heh tiah rian tuan chan a si lo. Ti lei he pehtlai
in siseh, van lei he pehtlai in siseh, dum le lo lei he pehtlai in siseh, phung
le phai he pehtlai in siseh, ngandamnak lei he pehtlai in siseh, din le ei he
pehtlai in siseh, chim ding tampi an um rih, aa rup mi le sullam a ngei mi, mit
hmuh kut tawngh in hman awk tha mi fimthiamnak tampi hi cawn awk an um cang. Cu
bantuk cawnnak pawl cu, cozah nih cawn ding ah (curriculum) ah a sersiam khawh
hna. Cun, ramchung ah fimcawnnak hi High School tiang rumro hna hi cu fawi tein
cozah nih manlo in a tuah khawh. Hi bantuk pawl hna hi, cozah tha kan ngeih lo,
mipi caah rian a tuan mi cozah kan ngeih lo ahcun an har ngaingai. Cucaah,
ramchung ah fimthiamnak hi a thawn khawhnak ding ca ahcun, cawn ding (curriculum)
an that a hau i, zapi-zaran nih fawi tein cawn ve mi an si a hau. Chin ram fimcawnnak ah sifahnak le harsatnak hi donhkhantu nganbik an si. A sifak mi minung pawl
caah sianginn kai hna hi a har tuk i, kutke le pum tlamtlinlo harsatnak a tuar
mi caah sianginn kai hna hi a har tuk. Hi bantuk hna hi, cozah tha te, ram mi
caah a tuan mi le hmai a nor mi cozah ngei kho usihlaw, tamtuk in kan tei khawh
cang hnga mi an si.
4. 4. Zatlang humhimnak (justice; rights, law and orders)
Ram tha tampi hna ahcun zatlang humhimnak (justice; rights, law and orders) hna hi cu chuahka-covo (natural rights or entitlements) bak an si hna. Ram chung ah buainak a tlawm khawhnak ding, tuk le valh a tlawm khawhnak ding, humhimnak a fehfual khawhnak ding ca ahcun zatlang humhimnak hi cozah nih, biatak tien, phungphai le dan tampi he a dirpi a hau mi a si. Chin ram cherhchan in zoh than rih ko ahcun, sianginn ngakchia cheukhat, hawikom nih nehsawh nek ngei in ti hram mi (bully) an tamtuk, sang le veng ah zuri sabah in a vai i aa tu vel mi an tamtuk rih, i bei ba ham loin pakhat le pakhat i tita nak zong a tam i, kan takpum le lu le thluak ngandamnak zong an hnursuan i an thihkheih ngaingai tawn hna. Hi bantuk pawl hna hi cozah nih phung le phai le dan tha tein a sersiam hna i a hneksak khawh hna ahcun tampi in a khamh khawh mi le a khap khawh mi an si hna. Cuaah, hi bantuk zawn hna ahhin cozah hi an herh ngaingai. Palik le ralkap hna hi zapi-zaran humhimnak caah rian tuan mi an si hna. Cu lawng si loin, pumpak he buai tik, chungkhar he buai tik zongah, cun mibu pakhat le pakhat he buai tik, silole rian le khai kongkau ah buaibainak nganpi a um tikah phung le phai a fekfual cang mi a um ahcun ning le cang tein zeipaoh kha tla khiahmah tein tawlrel le lairel pi khawh a si tawn. Cucaah cun, cozah hi an biapi ngamsam. Aruang cu, hi bantuk pawl, mibu humhimnak caah a biapi mi pawl hi fekfual deuh in an domhtlaih khawh lawng si loin, thawng le tha chin zong in an sersiam khawh hna.
5. 5. Nun humhimnak (social security)
Ram chung ahhin sifahnak le harsatnak ruangah hawi tluk kho
lo dirhmun ah minung tampi cu an um tawn hna. Hi bantuk pawl hna hi cozah nih
zohkhenhnak program pakhat khat sersiam in zohkhenh khawh an si hna. Tangka
thazaang in bawmh thlu khawh lo hmanh ah, din le ei ding tibantuk pawl kongkau
zong khuakhan lairel piak khawh an si. Ram tha hna ahcun, a hlei in, Australia hna
ahcun social security hi ram mi hna covo ngan ngai mi pakhat ah ruah mi a si.
Hi nih hin, mi tampi kha sifah le harsatnak chung in a kilkawi ve hna. Hi
bantuk hna hi, kan ram cozah nih, tampi a tuah khawh ve mi a si ko. Nain, cozah
tha kan ngeih lo ruangah, cunglei paw lawng a puar lio ah tanglei paw lawng a
dep chin lengmang. Cucaah, ram chungah mipi a aiawh mi cozah an um zong hi a
biapi tuk ve.
6. 6. I tluk ruannak (Equality and equity)
Ram chung ah i tlukruannak a um khawhnak ding ca ahcun a
dingfel mi le zapi a aiawh mi cozah an um a herh. Din le ei kongkau ah, ti le
mei kongkau ah, hmun le hma kongkau ah, cawnnak le hngalhnak kongkau ah,
chimnak le relnak kongkau ah, biaknak le zumhnak kongkau ah i tluk ruannak hi a rak biapi tuk. Ram tha hna i
an dirpi ngai mi tlaihtleng le muru zong cu an si. Zatlang nun ah i
tluk ruannak a um khawhnak ding ca ahhin,
Chin ram hna ahcun, a har ngaingai rih mi kho a lo. Aruang cu, a cunglei a kan
uktu hi DEMOCRACY in a kalmi an si lo tikah, hi bantuk democracy theithlei pawl
i tluk ruannak te hna hi fawi le bai ahcun co tin khawh cu an si lai lo. Asinain,
ram chungah tha tein cozah kan i ngeih khawh a si ahcun, zeimaw zat tiang (to
some extent) khi cu i kilven khawhnak le i zohkhenh khawhnak cu a um ve
hrimhrim lai.
7. 7. Ram chung ramleng chawlehthalnak (Economic growth)
Cozah pakhat a phung le phai (policy) nih hin ramchung
ramleng chawlehthalnak zong hi a tunmer ngaingai. Kan Chin ram ah Chin ram a
aiawh mi cozah tha te kan ngeih lo caah, kan ram chung chuak Tlor thing thatha
hna khi, kan ram in lak le zuar an si lio ah, a miak le a thatnak zeihmanh kan
caah a um mi a um lo. Pumpak mirum le cunglei rian tuan tu pawl cu zeimaw miak
mi an ngeih lo ah, ram chung zapi-zaran minung pawl cu kan sung cikcek. Dum le
lo an that khawhnak ding caah, cozah nih tangka thazaang thap piak (investment)
in program pakhat hmanh a sersiam hna lo. Hi bantuk cozah nih domhtlaih mi
(government’s initiative) program pawl an um lo tikah, ram a ttam hal i,
ramchung ramleng chawlehthalnak a tlawm tuk tawn, i cu tikah ram zong a
thangcho kho lo. Nai hrawng tu hin, Chin ram chung zongah tlawm tein
chawlehthalnak lei he pehtlai in tuahto mi thil tete zong an vun karh pah. Cozah
tha te, Chin ram sinak (value) le nunphung a hngal mi cozah i ngeih kho ve usihlaw,
ramchung ramleng chawlehthalnak hi a thangcho tuk ve ko hnga.
8. 8. Lam le sul (Transportations)
Khuapi deuh pawl Yangon le Mandalay te pawl bantuk ahcun lam
le sul an tha. Um le kal hi a fawi deuh ngai ko. Asinain, khuate lei deuh Chin
ram hna ahcun lam le sul zong an chia tuk. Lam le sul an chiat tuk tikah,
lei-le-hmun silole pawngkam humhimnak zong a hnursuan, i zapi-zaran ngandamnak
zong a hnursuan. Lam le sul tha tein sersiam lo ruangah, tu le tu in, lei an
min, mawtar le saikel tampi an i let, i minung tampi nunnak a liam cang. Hi
bantuk hna hi, cozah tha tein ngei kho usihlaw, Chin ram thanchonak a dirpi bak
mi cozah ngei kho usihlaw, tam tuk in kan thangcho cang lai. Tang 2 ka kai lio
hrawng ah Hakha lansung khi kattaya an rak phah i, a neh in an rak neh. Ruah a
sur i, lungtekep le thetse vialte cu ruahti nih a rak fenh dih hna. Hi lio ahhin
cunglei riantuan tu nih tangka tamtuk an rak dawp caah, a za tawk in khan cang
mi tangka nih lam phahnak ding kataya a zawh lo tiah an rak buaibai cio. Cozah tha
te rak ngei usihlaw, vuikhat ah saupi hmang kho ding in a rak kan tuah piak
hnga. Cozah tha kan rak ngeih lo caah, bang lengmang le ha lengmang in, ni tampi
in an rak tuah len mi lam le sul cu a kum hmanh a kan nguh lo.
Bialak ah…
Cozah a herhnak kongkau hi chim ahcun a tamtuk. Minung kan
nunnak ah thil te in kan tuah mi siseh, thil ngan deuh in kan tuah mi si hna
seh, caan tampi ahcun phung le phai nih a zulhdawi hi an hau tawn. Hi vialte hi
cozah um lo cun a zeiti hmanh in tlamtling in kalpi awk ttha lomi an si. Cu ve
rualrual cun, cozah tha te, zapi caah rian a tuan mi zapi a aiawh mi cozah hi
ram nih a herh tuk ve hna.
Kawlram cozah pawl kongkau ah pumpak ruahnak…
Kawlram khualeng ah a peem cang mi, ram thumnak ah a um cang
mi nih cun Kawlram kongkau ah i thlak tuk ti hlah, tibantuk chimrelnak hi
ramchung ramleng ah a um pah tawn lengmang. Laimi (Chin mi) fak deuh in khua
kan ruah a hau! Chungkhar le unau, hawikom tibantuk ramdang i kan
peemnak thawng in, khuasak tintuk lairelnak ah kan bawmh tawn mi hna hi an
philh tawn rua. Anmah tein khuasak tintuk lairelnak ahhin zalong deuh in um kho hna seh, thudir kho hna seh tibantuk kan duh ruang ahhin a lang le tlang in kan aw zong
kan vio cionak a si. I thlak ve le i thalh ve kan duh tuk caah a si lo, Kawlram
chung thil umtu ning le sining nih directly le indirectly in a kan hnursuan cio caah, tu
bantuk in caan tampi ahcun kan chim ve le kan rel ve nak a si.
Kawlram ah a chambau deuh tiah ka ruah mi:
(Nu hrin covo kongkau tibantuk hna cu ceih awk hmanh ah a
har ngaingai rih. Aruang cu Kawlram hi Democracy ram a si rih lo caah, nuhrin
covo kong he pehtlai in cu bantuk, kha bantuk a bau, a umlo ti chim ceih cu hma a
kal lo hrimhrim. Cucaah, tulio Kawlram cozah dirhmun in tlawm tein ka chim ve lai.
1. 1. Tlang cung mi hi a kan daithlanh tuk (negligence
of smaller ethnicity in the country; mis-presentation)
NLD Party nih Kawlram ramkhelnak ah tha deuh in hmunhma an
ngeih hnu ceo ahhin tlang cung mi pawl hi tlawm tein vun theihhngalh le ruah ve
kan si. Chin ram in Henry Van Thio hi Vice-President ah an kai ter. Shan ram le
hmun dangdang hna ahcun anmah NLD Party chung in Chief Minister hna an thim
piak tik hna ah, ram chungah lungtlinlonak a tam. Hi bantuk tete, tlang cung mi
ram chung i tlang cung mi duhnak an ngeih piak hna lo nak tete hi, thanchonak
ah donkhantu ngaingai an si tawn. Shan ram hruaitu dingah Shan ram minung te
thim piak hna sehlaw, cu minung nih cun an nunphung, caholh, zatlang nunning
hoih zong in tthithruainak a tuah khawh deuh hnga.
2. 2. Tangka lei khuakhannak ah a chambau (Lack of
fiscal budgeting)
Kan ti na cha cun, khuapi deuh pawl Yangon le Mandalay tibantuk hna ahcun a lam kip in, hmunhma a thancho khawhnak ding caah cozah nih tangka thazaang tampi a hman tawn. Asinain, khua hme deuh le khuate deuh pawl (rural and remote) pawl bal ahhin cun cozah a daithlang bak. Inn le lo, lam le sul, ti le mei, a zei te paoh in a kan tlangtlak lo ngaingai. Hi nih hin, ram mi kan thancho ding tlukin a kan thancho ter kho lo. Fimthiamnak caah, a hlei in rural le remote area pawl caah budget a tlawm tuk. Sehzung, inn le lo, lam le sul, zung le lentecelhnak hmunhma (infrastructure) pawl a zeiti hmanh in, rural and remote area pawl ah a sersiam kho lo.
3. 3. Nawlngeihnak le thazaang i ruanlonak (Authoritarian
and one-sided power)
Cunglei um mi le cunglei i a thu mi lawng hi nawlngeihnak le
thazaang thawng hi an ngei tawn. Ralkap nih ram chung mi duh paoh in a kan ti
khawh. Palik nih ram mi zeitin paoh a kan ti khawh. Kawl bawi pawl nih ram mi
tamtuk a kan ei. Eihmurnak, ziknawhnak le dinlofelnak a tam tikah, mipi nih aw le aan, thazaang
kan ngei kho tawn lo. Cutik ah, ram chung le khua chungah buaibainak a um
tikah, ram chung minung le khua chung minung hna cu a van chia mi le aa sungh
lengmang mi kan si tawn. Hi bantuk nawlngeihnak le thazaang i dannak te pawl
hna hi, miphun a der ter tu an si tawn. Aruang cu mipi ruahnak a buai ter, mipi
lungput a dan ter, i mipi hmuhnak a thlen tawn tikah, kan cozah ninghmang (government
system) pawl zawmhteihnak le duhlonak zong a karh ter tawn. Cu nih cun, hma a
kal mi rian tuan ti khawhnak kha a um ter kho lo. Ram mi le cunglei minung hna
karah dangtu horkuang pakhat a um i, ram mi cu aa sungh mi dirhmun ah kan dir
lengmang tawn.
Donghnak
Chim ahcun chim ding a tampi ko rih. Asinain, duhsah in, tam
deuh in ka tial than te lai. Chin mi nih zeiruangahdah kanmah ram in sersiam mi
cozah kan ngeih a herhnak kongkau zong hmailei ah ka vun tial te lai. Aruang cu
ramkhel duhnak thisa hi Chin mi nih a pom kan i harh tuk. Zeipaoh hi biaknak in
kan hren tikah, ning le cang ning in kan fuhpanh kho tawn lo.
Kawlram cu a thangcho cuahmah lio mi ram a si nain, a hram
piin aa thlen lo ahcun (fundamental transformation) tlang cung mi pawl kan caah
cun hmunhma a tlawm thotho ko lai. Zeiruang ti ahcun, cozah pakhat nih hin
principle le value timi tlaihtleng le hmaisak mi hi an ngeih cio i, tlang cung
mi covo te hna hi an i hmaithlak mi a si lem lo ahcun an dirpi khun mi le an kilkamh khun mi a si
kho lai lo.
Sihmanhsehlaw, a cunglei i kan vun chimceih bantuk in, ram
pakhat nih hin cozah hi a ngeih cu a herh bak. Cozah hi ram chung minung humhimnak
le duhdim nun nuamhnak caah an biapi. Cu bantuk thil a sersiam kho tu le a
chuah pi kho tu cozah ngeih bal hi a har.
