1. Duhdim nunnuamh caah (ngandamnak)
Duhdim nun nuam te kan ngeih
khawhnak ding ca ahcun fimthiamnak cawn hi a rak biapi tuk. Fimthiamnak nih hin
duhdim nun nuamhnak kan ngeih khawhnak dingah lam a sial. Tangka thazaang, hawi
le kom he kan i pehtlaihnak, chungkhar kan sersiamnak ah, khua le ram kan dirpi
nak ah, kan mibu kan kilkamhnak ah fimthiamnak a um lo ahcun tthancho kar hlang
zong hi a har tuk tawn. Duhdim nun nuam ti tikah, ruahnak a kau ngaingai mi a
si, aruang cu thil pakhat pahnih te lawng nih hin duhdim nun nuamhnak hi a kan
pe thlu kho tawn lo. Cucaah, fimthiamnak hi duhdim nun nuamhnak kutka pakhat a
si ve. Ngandamnak a that khawh ding ca ahcun fimthiamnak hi pacan dirhmun ah a
dir mi a si ve. Fimthiamnak nih ngandamnak he pehtlai in hmuh mi le ser mi
tampi a ngei hna. Cuticun, nihin ni tiang ah sii-le-ai kan hman mi pawl hna hi
zalong tein kan hman khawhnak hna an si ve.
2. Tangka
Minung nih hin tangka hi chiatnak
hrampi pakhat a si, kan ti tawn. Tangka nih hin nuamh le lawmhnak taktak a caw
kho lo kan ti tawn. Asinain, a ngaingai ti ahcun tangka ngeih deuh ahcun nuamh
le lawmh cu a fawi deuh suaumau ko. Zeibantuk thil chia le zeibantuk thil tha
dah tangka hmang in kan tuah hna ti tu cu phundang. Asinain, tangka hi minung nun
duhdimnak le himbawmnak caah a herh bik a si ve. Fimthiamnak sang le
fimthiamnak tha nih cun tangka kawl le hmuhnak lam hi kau deuh in a awn ve
tawn.
3. Itluknak le iruannak
Ram le mibu pakhat chungah
itluknak le iruannak hi (equality & equity) ttha tein a um khawhnak ding
ahcun fimthiamnak cawn hi a biapi tuk. Nunphung, zatlang nun, chawlehthalnak le
dirhmun aa dang cio mi ttha tein kan hmuhthiamnak ding ca ahcun fak deuh
khuaruah le khuatan hi a hau tawn. Cucaah, fimthiamnak cawn hi a herh khunnak a
si. Tha tein fimthiamnak kan cawn lo tikah pawngkam dirhmun le sining zong hi
tlamtling in kan hmu kho tawn lo. Zeipaoh hi pumpak ca in kan ruah tawn tikah,
mibu chungah itluklonak le iruanlonak zong a karh tawn.
4. Mah le mah bochannak
Fimthiamnak tam deuh in kan cawn i
kan theihhngalh tikah khulrang in khua kan ruat kho. Tla kiahmah tein thil kan
tuah kho. Fimkhur tein biachiahnak kan ngei kho tawn. Cu tikah, mah le mah
cungah i bochannak lungput zong kan ngei deuh tawn. Zeipaoh kanmah tein i tuah
khawhnak kan ngei ko timi zong a kan ngeih ter. Holh le ca kan thiam huaha lo
tikah, pawngkam minung le mi pakhat pakhat bawmh hal lengmang an hau. Zulh le
khalh lengmang kan hauh tikah thil duhning in a umkal kho tawn lo. Cucaah cun,
fimthiamnak cawn hi a rak biapi tuk.
5. Chunmang kha a tak ah a canter
khawh
Minung pakhat khat ah si le can
kan duh tikah, cu bantuk kan duhnak cu fimthiamnak cawnnak in kan zulh dawi
ahcun kan phanh khawh lengmang tawn. Thil pakhat khat kan tumtah tik zongah,
fimthiamnak kan ngeih bang ahcun lam le sul kan hngalh caah fawi deuh in lam
kan sial khawh tawn. Fimthiamnak kan ngeih tikah fak deuh le thuk deuh in
khuaruah tuaktannak zong kan ngei tawn. Cu tikah kan chunmang le kan saduhthah
zong zei an si tiah kan hngalh tawn i, cu bantuk hmuh ngeih co khawhnak ding
caah lam phun kip in zuamnak zong a kan ngeihter tawn.
6. Vawleipi a him ter i a that
ter deuh
Minung pakhat ruahnak le thiltinak
nih hin vawleipi hi a thlen khawh tiah kan chimrel lengmang cio. Fimthiamnak
cawn hi a herh tuk nak zong cu a si. Fimthiamnak cawnnak nih cun kan vawleipi a
him le a daihnak ding caah zeibantuk ttuanvo dah minung kan ngeih tibantuk kha
ttha tein a kan hngalhter tikah, fimkhur deuh in umkal tthutdir dingah
biakhiahnak zong a kan ngeih ter khawh. Minung himnak a fehtertu zulhphung le dan
tibantuk zong tam deuh le tha deuh in a kan sersiam ter khawh.
7. Thil thar le thlennawnnak
sersiamnak (Innovation and change)
Vawlei nun a fawi deuh nak ding
caah thil thar hi kawl lengmang a hau, sersiam lengmang a hau i, tharchuah
lengmang a hau. Fimthiamnak ttha nih cun cu bantuk thil thar pawl cu sersiam
dingah ruahnak ttha tampi a hrin khawh hna. Wi-fi hna hi tuan ah a rak um lo.
Nihin ni ah Wi-fi hna a um tikah, ho
paoh nih fawi ngai in vawleipi cu kan hmai ah kan chiah cang. Thil zeihmanh a
thei kho lo kan timi minung zong nih a hmaika ah, fawi tukin, thil kongkau a
hmuh theih khawh cang tikah, tam deuh in thil a hmuh khawh lawng a si loin, tam
deuh in khua zong a ruah ter i thil zong a tuaktaan ter khawh ve cang. Cu tikah
thlen nawnnak zong a lam phunkip in a um kho.
8. Zatlang nun a tthar ter
Ram chungah fimthiannak a san
tikah thil umkal nincang le i sersiam ningcang zong a sang ve. Cu tikah,
zatlang nun cu a ttha deuh ngaingai. Ram tha kan timi hna, fimthiamnak a sannak
hmun kan ti mi hna khi, an nuning le umkalning zoh tikah a tthangcho lio mi ram
he tahchunh ahcun an i dang tuk hna. Lam le sul, din le ei, inn le lo, hmun le
hma, a zeizong tein aa dang. Zatlang nun a fawi le a that deuh tikah ramcung
milu nun khua zong a sau i, hlawhtlinnak zong tam deuh in a um tawn.
9. Chawlehthalnak a rum ter
Pumpak, chungkhar, mibu le ram chawlehthalnak
a si pek ah, fimthiamnak ttha nih cun a lamkip in chawlehthalnak caah innka a awn.
Fimthiamnak nih cun fak piin khuaruah thiamnak a hrin, cu nih khulrang in
khuakhan thiamnak a chuahpi, i cu nih cun ningcang in thil ti khawhnak kha a
zawi ve. Cu tikah, chawlehthalnak lei zongah hlawhtlinnak hi a um ter lengmang
tawn.
10. Zulhphung le Dan a sersiam
Ram a him bawmnak ding caah khua
chung, sangveng chung, peng chung le ram chung ah ttha tein zulhphung le dan a
um a hau. Fimthiamnak ttha nih cun a biapi mi le a ttha mi zulhphung le dan kha
a sersiam hna tikah, mipi himnak le daihnak kha a kilven khawh tawn. Ram ttha
ahcun palik pawl khi cawngtu le huppheng tu in hmuh an si hna. Asinain,
fimthiamnak a chambaunak Kawlram te pawl ahcun palik le ralkap khi mi hremtu,
mi nektu le mi ti hram tu hna an si. Ram tha ahcun fimthiamnak nih mipi caah rian
a tuan. Bianabia ah, Australia ahcun Health Care le Medicare hna a um,
zeitlukindah zapi-zaran nun a fawi ter mu. Kawlram ahcun mah duh paoh in sii
cawk hna a ngah, sii zuar hna a ngah. Aa dan ning.
