Laimi nih Laica (Laiholh) hi kan cawisan deuh ahau. (minit 20 rel; biafang 2000)
• Biahram:
2006 Dipa (December) thla chuak Muko Mekazin chung i Sayaci. Thang Ṭhai caṭial mi zulh dawi ahcun
Laica kan ngeihnak hi kum 100 a tling ve cang. Ca le holh kan ngeihnak kum 100 a tling cang nain Lai biafang kan thar chuah khawh mi hna hi, nihin ni tiang ah an tlawm tuk. Cun, Laica sersiamnak ah CACC kan pale nih teiman thlu ngai in kumpi kum 30 deng a kan zuam piak, nain caṭial ning le biafang thar zeimawzet a kan thar chuah piak mi hna cu a ṭialnak le a chimrelnak ah kan hmannak a tlawm caah, cauk chung ahcun an um nain mipi kaa chung le ruahnak chung ahcun an um tuk lo. Cu tik ah, biafang tampi hna cu, a thei i a hngal mi ca ahcun sullam an ngei nain, a rak thei lo le a hngal lo caah cun sullam an ngei kho ve ti lo. Hi cahmai nih Laica a dirhmun hi ruah chih piak in, zeiti leikap in le zeiti phun in dah Laica hi Laimi nih kan cawisan khawh deuhnak a um lai timi lam kawl aa zuam pah lai.
• Kan Laica A Dirhmun
Kan Laica dirhmun hi ruah awk a herh bak mi a si. Aruang cu vawlei cung mi tampi nih theih mi, hngalh mi, cawn mi le thiam mi a si lo. Cucaah, kan ca le kan holh hi chan khat hnu chan khat in a nun khawhnak ding ca ahhin Laimi hi kan biapi tuk. Cu he pehtlai ngai cun, Laica kilvennak caah tiah CACC nih Laica zeitin kan ṭial lai timi le chanthar he ai rup ding in biafang zeimawzet a thar chuah mi an um i, cucu mikip nih hmuh khawh ding, rel khawh ding le cawn khawh ding in maivan (online) ah chiah an si. Asinain, Laimi tam u nih cun, cu bantuk kong va zoh, va rel le va cawn cu a herh tuk mi kan ruat lem lo, a zeipoi lomi kan tam. Hi tikah, kan pale nih thluak fak ngai, caan pe ngai le thazaang dih ngai in a kan zuam piak mi cu a hlawhtling ngaingai, ti awkah a har ngai.
2014 Kawlram milu relnak ning in cun Chin mi milu hi sing 5 (478, 801; ting 5) deng a si i, kum 6 chung ahcun sing 5 in sing 6 kar cu kan si lai tiah hei ti phawt usih. Asinain, ruah awk hau rih mi cu Chin ram chung zong ahhin mah le pengtlang le khua holh cio kan ngeih caah, Laiholh taktak biatak tein a chim kho mi cu Hakha-peng le Thantlang-peng hi hei ti usihlaw, hi pahnih fonh ahhin sing 1 hrawng kan si. Cucu ruah chih buin tuaktan ahcun, Chin ram chung i Laiholh a a hngal i a chim kho mi hi cheu hra ah cheu thum hrawng cu kan si men lai. Zeicahtiah cun, Falam-peng le Matupi-peng nih cun Laiholh hi an thiam pah cio. Laica a relnak le a ṭialnak lei in zoh ahcun biatak tein a rel i a a ṭial kho mi milu hi cheu hra ah cheu hnih cung kan kai lo hrimhrim.
Leipifuntomnak (Globalisation) ruangah Chin ram chawlehthalnak (economic) le zatlang nun ning (social) zong hi nikhat hnu nikhat in aa sersiam i aa thleng ve. Cawnnak a hun karh, thiam mi an sang deuhdeuh, i hngalh thar mi le ser thar mi zong an tam. Chin ram chung lila hmanh ah zeipaoh hi Kawlca le Mirangca in cawn dih ngawt a si. Cozah theihhngalh pinak in Laica hi sianginn ah chimhcawnpiak an si lo; biaknak lei deuh nih Laica chimhnak te hna hi, tutiang ahcun, thazaang a pek rih.
Kanmah kan ram chung lila hmanh ah kan Laica khi dirhmun a phak ahkhin cun ramdang um Chin milu ca le bang ahcun zeidah a chuak te lai i a cang te lai, timi cu cuanh khawh pah a si ko. Holh le ca lei hlathlainak a tuah tu John Wilford nih New York Time ah a ṭial ning ahcun ca le holh hi an lotlau kho a ti. Hlathlainak an tuah mi chungin an hmuh mi cu vawlei cung miphun holh le ca hi thong sarih (7000) reng lo a tlau cang, an ti. Ca le holh an lohtlau tik ahhin chikhat te ah an lotlau colh lo, a ti rih. Chim bawn tluk in chim ti lo, rel bawn tluk in rel ti lo, ṭial bawn tluk in ṭial ti lo le ngaih bawn tlukin ngaih ti lonak in khin aa thawk i, duhsah duhsah in an lotlau tawn, a ti. Nihin ni ah ram tlatu kokek holh le ca pawl hi a tlau mi an tam tuk cang hna. Cucu, John nih a ti ning te bang cun duhsah tein a lotlau mi an si hna.
Laica le Laiholh hi a tlau ti lai maw tlau ti lai lo timi biaalnak a um hlan ah ruah a hau mi dirhmun an um: 1) Laica le Laiholh (a ngaih, a rel, a ṭial le a chim) ṭha tein a thiam mi milu hi sing 2 (ting 2) hrawng lawng kan si lai ti hi hngal hna usih; 2) Chin ram ah mah tein i uknak le i hruainak nawl (self-govern/self-determination) kan ngeih rih lo caah cozah theihhngalh pi nak (government level) in Laica dirkamhnak hi a tlawm ti hi hngal hna usih; 3) ram a aiawh mi/zapi zaran hman mi holh (official language) kan ngei rih lo ti hngal hna usih; 4) Miphun dang holh (Kawl/Mirang) deuh in zeipaoh a cawng mi kan si hi hngal hna usih; 5) Mibu hme tete nih kan i ngeih mi mah le pengtlang le khua holh tamtuk kan ngei timi hi hngal hna usih; 6) Leipifuntomnak (Globalisation) nih hin Chin ram zong a kan phak ngaingai cang tihi hngal hna usih. Hi hna hi ṭha tein kan ruah satmat ahcun dikthlir deuh in biaruahnak le biakhiahnak zong kan ngei kho lai.
• Zeiti Leikap in Laica Kan Dirkamh Lai?
Holh le ca hi kum zabu, chan khat hnu chan khat in a fehfual khawh nak ding ahcun zapi-zaran hman mi holh (official language) kan ngeih a hau. Zapi-zaran hman mi holh kan ngeih ahcun cozah theihhngalh pi nak in kilkamhnak le dirkamhnak tuah zong a fawi deuh lai. Sianginn i cawn ding (curriculum) sersiam zong a fawi deuh lai.
Holh le ca a kilvengtu phu cawlcanghnak a ṭhawn deuh, a tam deuh le a langh deuh a hau. CACC Laica Ṭial Ning ti bantuk pawl, ca le holh lei thiamsang kan pale hna nih ṭha tein zohfelnak an tuah ṭi mi ca sersiamnak le tharchuahnak tampi a um herh.
Ca le holh kongkau ah hlathlainak le kherhhlainak tam deuh in kan ngeih a herh. Zapi nih Laica le Laiholh kongkau kan i fian khawh deuh nak le kan theih khawh deuh nak cu hlathlainak (research) le kherhhlainak (analysis) thawng hin an si. CACC nih biatak tein hlathlainak le kherhhlainak tuah loin ‘Laica Ṭial Ning’ cauk kha chuah sehlaw, hrang a tlaihnak a um lai lo. Ṭha tein timhtuahnak nganpi he hlathlainak le kherhhlainak an tuah hnu ah an sersiam i an chuah tikah, cawn awk a tlak mi sersiamnak ah a hun i cang.
• Zeiti Lei Phun In Dah Laica Kan Dirkamh Lai?
Ca le holh thiam duh in cawnnak kan ngeih tikah i thawknak (basic) phun 4 in kan zulhdawi tawn: a holh in, a rel in, a ṭial in le a ngaih in. Laiholh tam deuh in kan hman khawh nak ding ca ahcun a ṭial, a rel le a ngaih ah kan ṭan a hau tinak a si.
Thiamsang (professional) pawl kan dirhmun a vun biapi tuk cang. Sii-bawi, siisayama, pastor, cachim, thawngṭha chim, caṭial tu, hla phuah tu, biazai phan tu, le zeibantuk thiamsang dirhmun i kan va dir pek ah, a dik mi biafang le catlang hman khawh lengmang i zuam hna usih.
Tuchan cu chanthar, maivan chan (internet/technology generation) a si cang caah holh le ca dirkamhnak hi a lam a tampi ve bantukin holh le ca sawksamnak zong hi a lam a tampi ve. Tahchunhnak ah, hla phuahtu nih a dik mi biafang in hlabia a hlawi ahcun a ngai tu nih a dik mi biafang hmang in a hla thiam ve lai. Thawngṭha chim pa nih a dik mi biafang hmang in a thawngṭha a chim ahcun a ngaitu/a reltu minung nih a dik mi biafang hmang in thawngṭha zong a rel lai i a hngalh ve lai.
Ca rel ding tampi in ṭial khawh i zuam hna usih. Hrang a tlai mi le sullam a ngei mi cauk tampi chuah khawh i zuam hna usih. Ringawn le hla lei ah biatak tein ṭhancho i zuam hna usih. Thil pical deuh mi kongkau pawl ah Laica le Laiholh in biaruahnak, biaalnak le ceihhmainak tampi ngei kho usih. Upa ca, ngakchia ca le soisam suai mi muicawl pawl tibantuk zong tam deuh sersiam in chuah kho hna usih. Maivan vawlei ahhin Laica le Laiholh hi a vawrh in vawrh ve hna usihlaw, cu nih cun Laica le Laiholh ṭhanchonak hi a bawmh ngaingai ko lai.
• Donghnak: Caṭialtu lung um
Laimi tampi—ahlei in thiamsang pawl—nih a chim kan i fawih tuk mi cu: Laica le Laiholh a tling lo tuk ti hi a si. Kanmah le kan ca le kan holh cungah zawmhteihnak lungthin put kan ngeih mi te hi kan ngol bak a hau. Ca le holh kan leh tik i, kan thiamnak nih a tlinh lo tikah, Laica le Laiholh tlin lo hna kan puh men mei. Cunglei in cu bantuk ruahnak le lungput kan zamh tik ahcun zapi-zaran lungput le ruah ning zong kan pial ter tawn. Ahlei in ram ṭha a phan cang Laimi mibu chung ko ahhin Laica le Laiholh a tling lo timi ruahnak le lungput hi a tam khun. Nunphung hngalhthiamnak (cultural awareness) kan ngeih mi a tlawm tuk.
Nihin ni ah Laiholh biafang kan thar chuah mi a tlawm tuk. Kawlholh le Mirangholh kan i phir i Laiholh ah kan tlan (normalise) mi an tamtuk. A luancia kum 30 i rak thiam mi le rak theihhngalh mi Lai biafang zeizat ruam hi dah nihin ahhin kan philh cang hnga? A Vui 7nk CACC Laica Ṭial Ning thar chuah mi kha Laimi minung pa zeizat nih dah kan zoh, kan rel i kan cawn hnga? Holh le ca hi a tlau ti lai lo timi ruahnak lungput kan ngeih mi nak in, holh le ca hi kan thar chuah lengmang le kan zohfel lengmang an hau timi ruahnak le lungput hi ngei kho hna usih. Cuti kan i zuam lawng ahhin Laica hi fekfual deuh in kan dirkamh khawh lai i, felfai deuh in mi ramdang holh zong kan cawn i kan thiam khawh lai.
Chimken bia, pupa bia, Lai phungtluk te hna hi nihin ah kan theih ti lomi, kan thiam ti lomi an tam tuk cang. Kan holh le kan ca hi duhsah duhsah, biafang pakhat hnu pakhat tein kan thlau hna lai i, a donghnak ahcun a ning in thlau khawh a fawi. Daithlan ding a si lo. Holh le ca kan ngeih lo ahcun kan nunphung le kan sinak zong an tlau ko lai. Khat tuh in aa ṭialmi ca khi a rel kan thiam lo ahcun ar-ek-thai men bantuk an si ko. Lai nunphung, lai nung ning, lai thilthuam tibantuk hna chan khat hnu chan khat in nunter kan duh hna ahcun kan ca le kan holh hi kan dirkamh i kan cawisan hna a hau. Holh le ca hi a man fak tuk mi an si.
Nihin ni tiang ah, Laimi cu Laica cawn hrawnghrang ahhin kan i zi rih. Ruah ngai a hau. Laica cawn tiang lawng si loin, Laica te bak in cawnnak tiang kan ngeih khawh ding tiang khi, fak deuh in kan cuanh ding a si. Cu nih cun, thil kan zoh ning le kan hmuh ning tampi in a sersiam lai.
