Chin
Miphun le Lungrualnak
Lei
kil-li khuasa cio Chin miphun hawi dawt vialte hna hi ka capar in hin nan kut
kan tlaih hna. Tutan ka capar chung ahhin kan Chin Miphun nih kan ton cuahmah
lio mi boruak hna le kan intuar lio mi thil poipang zeimawzet hna hi ka
langhter hna lai; cun, zeitindah cu bantuk thil chungin kan i chanhchuah lai i
kan i kilkamh lai timi zong ka langhter chih lai. Minung cio kan si bang in,
mah le hmuhtonnak, ruahnak, zumhnak le theihhngalhnak a ngei cio mi kan si hi,
ka hngalh i ka upat. Cucaah, ruat ciammam in le biatak ngai in, tutan ka capar
in hin, sawmnak nunter ka duh: Kan ral teinak ding caah lungrualnak hi Chin
Miphun chungah sersiam ṭi hna usih, ti kaan sawm hna.
Lungrualnak
timi cu hmunkhat i ṭanṭinak le i pehtlaihnak caah hman mi auhmin khi a si.
Mifim thiam tampi nih an ti tawn mi cu ruahnak pical le hngalhnak puitling nih
hin lungrualnak hi a sersiam i, miphun le mibu chungah thlen nawnnak zong a
chuahter tawn, ti hi a si. Asinain, ṭha tein ruah satmat ahcun thlen nawnnak
taktak a chuahpi tu hi ruahnak pical hna le hngalhnak puitling hna hi si thlu
loin, nangmah le keimah, minung tu hi kan si deuh tawn. Cucaah, kan Chin Miphun
chungah zeibantuk lungrualnak hi dah kan herh bik mi a si, ti theihhngalh hi a
biapi ngai mi hrampi pakhat a si. Cun, hmailei ah, kan Chin Miphun ṭhangcho kho
loin kan kar a kan phet tu hi zeibantuk dah an si i, zeiti leikap in dah a kan
donh i a kan hnursual ti theihhngalh zong hi, mipi ruahnak funtomnak caah a
biapi ngai mi hrampi pakhat a si ve.
Chin
Miphun chungah lungrualnak a donh ngai tu hi a bu in khuakhan lairel le rianṭuan
kan thiam lonak hi a si. Mah le khua le pengtlang kan ṭanh tuk nak ahhin, ‘Chin
Miphun’ kan si nak hi kan ruahnak le kan ka chungah a naal kho lo i, a thlum al
kho rih lo. Thil pakhat khat kan tuahto tik ahhin, miphun min a keng mi thil
nak nakin, khua min a keng mi, pengltang min a keng mi le biaknak min a keng mi
hna hi kan sunhsak deuh tawn i kan ṭanh deuh tawn. Cu nih cun, miphun ngan
pakhat ah i sersiam kho lo dingin lam a kan phih piak ngaingai. ‘Anmah’ le
‘kanmah’ timi khuaruahnak le lungput khi kan khua tuaktannak ahhin a umter i,
cu nih cun, pakhat le pakhat hi, lung le thin le ruahnak lei ah a kan hlat ter
tawn. ‘Ka ram’ timi lungput kan ngei kho lo! Ka khua, ka peng le ka tlang timi
lungput bal kan ngei kho tuk lawmmam.
Chin
Miphun chungah lungrualnak a a fehter kholo tu hi cawn kan duh lonak, hngalh
kan duh lonak le upat ṭihzah kan thiam lonak hi an si. Hi nih hin nawlngeihnak
le nawlngaihnak hi fak tuk in cung le tang ah a chiah tawn hna. Khua kip,
pengtlang kip, le biaknak kip ah kan buai tawn mi cu hruaitu hna nih mah duh
ning paoh in mipi a kan hruai tawn hi a si; cu ve rualrual cun, hruaimi hna
zong nih hruaitu kan upat ṭihzah tawn hna lo. Adonghnak ahcun, kan mibu chungah
ruahnak aa hrawm kho mi mibu tete hi anmah dang tein an um ṭheo. Kan mibu
kongkau le kan mibu caah a biapi mi kan zawnruah tawn lo caah, lungrualnak kawl
hi kan tumtah mi si tawn loin, ṭhencheunak tu hna hi a si deuh tawn. Cu nih a
langhter ngaingai mi cu, miphun ngan i a dir kho ding kan si rih lonak hi a si.
Bi tuk in khua kan ruat i lai kan rel.
Chin
Miphun chungah lungrualnak a derthawm ter tu hi biaknak a si ve. Biaknak ka ti
tikah, kan i theihpalh sual lai ka phang ngai. Biaknak cu minung a kan funtom
tu bik pei a si, biaknak lo cun Chin Miphun cu kan dir kho lai lo, a ti mi zong
kan um tawn. Asinain, mi tampi cu biaknak hi a hrut thingfung tlaih in kan i
tlaih taktak. Mibu Dirkamhnak (Community Development) tibantuk hi kan pom kho
lo i, kan cohlang kho tawn lo. “Vawlei lei thil…” ti rumro khin khua kan ruat,
i cucu a poi bak mi a si. Zeipaoh hi biaknak mit in kan zuan hnawh, kan
chimceih i kan fehter tawn. Cu nih cun, kan mibu chungah horkuang a ser i,
‘anih hi zumtu ṭha lo’ le ‘amah hi zumtu ṭha’ timi biakhiahnak hi kan ser tawn.
Ruah awk ngai a si cang mi cu, zungzal nunnak a ngeitu Pathian a bia mi miphun
kan si lio ah, a nun khua a tawi bik mi pawl ah aa tel ve mi miphun kan si ve
(UNICEF & Myanmar Population and Housing Census 2015).
Chin
Miphun nih hin fak deuh in khua kan ruah caan a cu cang. Biatak deuh in ṭan kan
lak caan a za cang. Pehtlai le pehzulh zul tein tei kan rial a hau cang. Miphun
pakhat dirhmun in khua kan cuanh i lai kan rel zong a hau. Kan ram hi kan khua,
kan pengtlang le kan biaknak kan ṭanpi bantuk in ṭanpi ve usih. Falam, Hakha,
Matupi le Thlantlang cu Chin ram chungah a um kan theihhngalh bantuk in
Kanpalet, Mindat, Peletwa, Tedim le Tonzaang hna hi Chin ram chungah an um hi
theihngal hna usihlaw, kau piin khuakhan ṭi le ṭuanrel ti khawh i zuam hna
usih. Miphun lungrualnak hi a biapi mi dothlennak le teinak caah hrampi pakhat
a si.
Chin
Miphun chungah lungrualnak a ṭhawn khawhnak ding caah cawnnak le thiamnak hna
hi kau piin, chanthar mino nih kan tunmer a hau. Mibu i hruai ningcang fak piin
kan cawn a herh i, tam piin kan thiam a biapi. Kan Chin nunphung vialte, holh
le ca siseh, ringrawn le hla siseh, lentecelhnak le zuamcawhnak tibantuk hna hi
kan zatlang nun ah biatak tein kan nunter hna a hau, kan hman thiam hna a herh
i, kan ṭhancho ter bak ding an si. Kanmah nih kan kilkamh lomi cu Vai nih cun
zeitindah a kan kilkamh piak hnga? Chin Miphun kan sinak hi zah pi loin,
cawisang hna usih, thlir hna usih, thanh hna usihlaw, dirpi hna usih.
Biatak
ngai in kar hlan kan herh mi cu, zeipaoh hi a ning le cang tein khan le ṭuanrel
hi a si. Biaknak hi zei ca paoh ah le kaakip lo ah hman lo ding. Kan khuaruah
ning le kan lungput hi kan mersan deuh an hau cang. Thlarau leikap lawng
siloin, taksa, thinlung le khuaruahnak lei kap zong ahhin biatak tein ṭhancho
lam kawl hna usihlaw, cu nih cun Chin Miphun zong hi a kan funtom khawh deuh
lai. Biaknak lei in pumhkhomhnak puaipi tibantuk hna kan ngeih khawh ahcun,
lentecelhnak le zaangleknak lei zong in zuam cawhnak puaipi zong a ngei kho kan
si ko dahkaw. Biaknak leikap i ṭhancho lam kan kawl bantuk hin kan mibu ṭhanchonak
caah biaruahnak tampi um kho seh, kherhhlainak tampi kho seh, chimrelnak tampi
hi um kho sehlaw, cu nih cun kan lung mit a auter suaumau lai. Lungrualnak timi cu duh mi, ṭanh mi le
zawnruah mi aa khah hnu ahhin a ṭhang lian tawn.
Adonghnak
ah, UNICEF (2015) tuaktan ning ah, ramchung ramleng Chin mi dihlak hi 600, 000
in 700, 000 kar cu kan si lai. Hi zah riamruam minung nih hin, ram pakhat cu a
sersiam kho tuk ding kan si cang. Sihmanhsehlaw, kan ruahnak a nauta tuk ruang
le kan hmuhning a bit tuk caah, kan khua, pengtlang le biaknak an ṭhawn lio ah
kan ram a derthawm. Mah tein i uk khawhnak nawl hi hei ngei usihlaw, zeibantuk
holh le ca nih dah Chin Ram a aiawh lai? Hi bantuk kongkau ruah ahhin, miphun
pakhat nih lungrualnak a herhhai ning hi fak khun in a lang. Lungrualnak hi
dothlannak le sersiamnak caah cun hrampi a si ve. Miphun ṭhanchonak caah cun
kan ruahnak, kan hmuhning le kan lungput zong hi kan thaap tawn ve a hau. Cucu,
Chin Miphun nih kan herh bak mi lungrualnak cu a si.
Cherhchan:
1. (2015). Unicef.org.
Retrieved 4 July 2018, from https://www.unicef.org/myanmar/Chin_State_Profile_Final.pdf
2. (2015).
Myanmar.unfpa.org. Retrieved 4 July 2018, from https://myanmar.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/3D_Chin_Figures_ENG.pdf
3. Pumpak
hmuhnak
4. Pumpak carel mi
