Cawnnak Phun 7

Cawnnak Phun 7

Biahmaiṭhi:

Hi cahmai nih hin zeidah a langhter duh bik ti a si ahcun, cawnnak kan ngeih tik ahhin lam phun tampi in cawnnak hi kan ngei kho tihi a si. Cu he pehtlai zong cun, kan tlangtar ah cawnnak hi phun 7 in a um kho, ti zong khi ka langhter mi a si. Cu ve bantuk cun, hi cahmai hi nu le pa, u le nau, ngakchia chimh cawnpiak tik hna ah bawmtu ṭha pakhat a si ve ko lai timi ruahchannak le zumhnak tampi he ṭial ve mi a si. Hi cahmai chung i langhter mi hna hi pumpak ruahnak sawhsawh men siloin, mi fimthiam le ca lei he pehlai in dothlatnak biatak tein a tuah mi hna cherhchan in ṭial mi a si.

Cawnnak

Cawnnak kan ti tikah hin ruahnak kaupi a si tikah, kan i palh sual lo ding a biapi ngaingai. Cawnnak hi a phun a tamtuk hringhran. Kan hmuhthon mi thil hna sin zong in tamtuk cawn khawh a si. A ngaingai ti ahcun, nunnak hi cawnnak in a khat mi a si. Kan cawn lo ahcun kan nung ti lai lo. A biana ah, kan ngakchiat lio cio ahkhan, tappi cung le mei-pung cung i sa hulhmalh in toh mi buhbel hna kan tongh sual i a kan durh tikah, aw mah hi buhbel ka tongh ahcun fahnak a ka petu a si timi kha a kan hngalhter (cawnter) i a neh hnu ahcun a kan hrial ter. Hika bianabia nih hin a langhter duhmi cu cawnnak hi sianginn le saya/sayama te sin theng lawngah a um lo; mah pumpak ruahnak, hmuhnak, le hmuhton nak hna hmang zong in tampi cawn khawh a si ve ko ti hi a si. Asinain, hi cahmai nih a langhter duh bik mi cu, cu bantuk cawnnak theng hna hi si loin—cawnnak soisam le phun hna hi kau deuh tu in zohfel a duh mi a si.

Cathiam sang le ca lei ah biatak tein dothlatnak a ngei mi minung tampi hna nih caan saupi i ruahṭi nak le ceihhmaiṭi nak, cun dothlatnak an ngeihṭi hnu ah cawnnak hi a tlangpi in cun phun 7 in a um kho ti hi, an hnatlak cio mi a si. Cu hna cu hitin an si:

1.      Visual learning

2.      Aural learning

3.      Verbal learning

4.      Physical learning

5.      Logical learning

6.      Social learning

7.      Solitary learning

Cawnnak Phun 7

Khah a si ahcun hi cawnnak phun 7 hi zohṭi tuah hna usihlaw, zeiti lei in dah an i dan, i zeiti lei in dah i khahnak an ngeih ti le, zeiti lei in dah an i pehtlaih timi hi zoh tuah hna usih.

Visual learning.

Visual kan ti tik ahhin Dr. Van Bik caleh ning in cun ‘hmuhnak lei he aa pehtlai’ timi khi a si; cucaah,

‘hmuhnak lei he aa pehtlai mi cawnnak’ ti khi a si hnga. Phundang in kan chim ahcun, a muisam, a soisam, a muici, a hliah le caag, le hmunhma/pawngkam, cun tungtai tibantuk deuh zoh in i cinken khawh le cawn khawh nak khi a si hnga. Tahchunhnak ah, Mucu-ngakchia hna cu thil thar kan cawnpiak tik hna ah kan cawnter duh mi hna kha a hmanthlak zong hmuhter chih hna an hau tawn. Cawmpei hi theihngal hna seh ti kan duh ahcun cawmpei hmanthlak zong kan hmuhter chih tawn hna. Cucu, visual learning nih a hei sawh duhmi cu a si. Hi bantuk ‘visual learning’ a hmang mi fanu/fapa na ngeih hna ahcun, hmanthlak le zuk tibantuk hna hmang in cawnpiak tawn hna law, thil thar fawi deuh in a cawn ter khawh hna lai. Na tuahsernak zong nih tampi in a cawnpiak ve hna lai. Cucaah, na fanu/fapa hmaika ah na langhter mi thil hna zong biatak tein na zohfel ve hna zong a hau.

Aural learning

Aural timi cu ‘hna theihnak’ lei he aa pehtlai mi a si caah, aw le aan, thawngpang tibantuk hna hmang in cawn ti khi a si hnga. I, mah hi aural learning hi—a hlei khun in—ringawn (music) cawn tik ah hman khun a si. Cun, ngakchia nih hin an hna nih a theih mi paoh hi i cawn an i fawih tuk ve hoi. Cucaah, inn chungkhar ah holh ṭhalo le bia ṭhalo hna tamtuk na chim a si ahcun, na fanu/fapa zong volh le pamh tibantuk cu an hmang ve ko lai. Aural learning hi a biapi ngaingai ve. Zeicahtiah cun, bia ngaih thiamnak te hna hi, hi aural learning sin in tampi cawn khawh mi an si. Mi bia ngaih thiam lo ruang ahhin thil hi kan cawng kho tawn lo, kan hngalh kho tawn lo, i bia alnak hna hi a um ṭheo tawn. Cucaah, na fanu/fapa hi aw le aan nem, a thlum mi thawngpang tibantuk in na kilkamh hna ahcun thil ṭha cu tam deuh in an cawn ve ko lai. Nauno hna zong holh an thiam zohzok khawhnak ding ahcun atu le tu in chawnhbiak hna an hau, bia le hla kha an hna chung ah rawn i luhter a hau. Theihnak in cawnnak tampi hi a um ttheo.

Verbal learning

Verbal cu kan ka in kan chim mi bia le hla khi an si ko. Cu ve bantuk cun verbal learning nih a sawh duhmi cu holh le ca—a chim in siseh, a ṭial in siseh—hmang in cawnnak khi a si ko. I hihi a tam u nih an hman ngaingai mi cu a si. I chawnhbiak zongah hman cem mi a si mu. Nau sem hmanh khi a tu le tu in ṭha tein chawnhkhanh le hawh ahcun biatak tein a ringawn tawn ve khih, cu bang cun puitlang cang mi nu/pa ca zong ahhin i biakchawnhnak, i ruahnak le i ceihnak te hna a um ahcun thil hi fawi deuh cawn khawh a si tawn. Cucu, communication ti zong ah an ti tawn mi khi a si i, cu nih a langhter mi cu, cawnnak cu hmur le ka in chimceih ve nak thawng in tampi cawn khawh a si ti khi a si. Tahchunhnak ah, biachimtu pakhat hmang in Bu Choh Aung San kong cawn, silole, Bible relnak thawng in Pathian kong cawn heiti bantuk. Sianginn ngakchia hna lamthluan ahcun hi cawnnak phun hi a biapi ngaingai.

Physical learning

Physical kan ti tik ahhin dictionary ca leh in ‘takpum’ tiah a ti. Asinain, kan chimceih duh mi kongkau he aa rup ding in kan leh ahcun ‘cawlcanghnak lei he aa pehtlai mi’ cawnnak ti khin leh ahcun a fiang ngiangai lai tiah ka ruah. Cu nih a sawh duh mi cu, cawnnak hi ‘cawlcanghnak phunphun’ hmang in luah khawh a si ti khi a si hnga. Tahchunhnak ah, sport/lentecelhnak pawl ti bantuk hna khi cu kan pum cawlcangh bak in cawn mi an si hna. Cun, kut le ke zo in cawnpiaknak ti bantuk. Bianabia ah, mucu-ngakchia khi namber rel kan chimh hna cun, pakhat tiah kan ka in kan chim ahkhin kan kutdong zong in pakhat khi hei hmuhsak hna. Cucu, visual learning he zong tampi aa pehtlai mi a si.

Logical learning

Logical learning kan ti tik ahhin, ‘tla khiahmah te le ningcang’ tein a umkal mi cawnnak khi a si ko. Cucu, kanan (Mathematic) rumro ko ahhin a biapi mi a si. Cun, kan nunnak ah duhthimnak, biakhiahnak le lungthlehnak kan ngeih tik zong ahhin a biapi bak. Zeidah ka tuah lai, zeidah ka chim lai tiah kan ruah i kan tuaktan len mi hna khi logical learning nih cun a kalpi bak mi a si. Cucaah, hihi a biapi bak mi a si. Hi cawnnak phun hi na fanu/fapa nih biatak tein a thawtnam a teh khawh a si ahcun, kanan a uar ngaingai lai. Zeipaoh a ning le cang tein umkal ter khawh aa zuam lai i, duhthimnak, biakhahnak le biakamnak a ser tik zongah ralring tein ser khawh aa zuam lai. Cu bantuk theihhngalhnak hi na fale nih an ngeih khawh nak ding ahcun nangmah na biapi bak ve. Na chim mi siseh, na tuah mi siseh, na ngaih mi siseh cun na zoh mi hna zong a ning cang tein chim awk, tuah awk, ngaih awk le zoh awk an si ve a hau. “Kei cu zu ka ding nain, nan nih cu ding hlah u. A ṭha lo,” na ti hna cun na cawnpiaknak cu an ngai lem lai lo. Zeicahtiah cun, ningcang tein na tuahser ti lo cu ta. “Zu cu a ṭhat lo caah, ding bak hlah u, kei zong ka ding ve lo,” na ti hna tu ahcun cu ningcang tein a um kalmi  cawnpiaknak cu a si. Na chim mi le na tuahsernak kha an i ralkah ti lo. Cucaah, fawi deuh in na cawnpiak khawh ko hna lai.

Social learning

Social kan ti tik ahhin hawi le kom lei khi a langhter duh deuh mi cu a si. Cu bang cun social learning nih a langhter duh mi hawi sin/he in cawn ti khi a si ve ko. Hi cawnnak hi kan nunnak ah kan hman cem mi le kan i ziak cio cemmi a si. Hawi nih tei tuk mi le tei khawh lomi tu khi kan um ve. Ngakchia cawnnak zong ah hi cawnnak hi hmunhma tampi in hma a la ve mi a si tawn. Hawi le kom, pawngkam minung hna he um ṭi, thutdir ṭi nak thawng in thil tampi hi cawn a si tawn. Bianah ah, holh rang mi fa sinah na fanu/fapa aa komh ahcun a holh cu a rang ve ko lai. Kuakzuk le zu a ding ngai mi hawikom sinah aa komh ahcun kuak le zu tibantuk cu a tongh ve ko lai. I chim duh mi cu, hawi sin in cawnnak hna cu an ṭha kho, an chia kho, mah pumpak le hawi le kom cungah aa hngat chan ngaingai, tihi  a si. Sianginn cawnnak leikap in ruah zong ah, ca a duh mi hawikom, lentecelhnak lei a uar mi hawikom tibantuk he na fanu/fapa cu aa komh a si ahcun, na hngalhfian khawh ngaingai ko lai. Ca lei ah a lunglut lai, silole, lentecelhnak lei ah a lunglut lai. Cun, saya/sayama te nih chim cawnpiak mi hna an i fian lomi zong, hawi le kom nih hin fiang put le tleng put in chimh cawnpiak khawh a si tawn. Cun, hi cawnnak nih hin na tuah mi ka tuah ve lai, timi lungput nih a dirkamh mi cawnnak khi thazaang a pek bak. Tahchunhnak ah sianginn biachim zuamnak le cattial zuamnak a um hnga, hawi pakhat khi a hawi kha, "Khah, kei cu kaa zuam lai hih, nang zong i zuam ve," hei ti bantuk. "Homework tuah usih," hei ti bantuk. "Club ah pumpululh chuih usih," hei ti bantuk. Ca lei bak in kan zoh ahcun, hmunkhat ah kanan hna tuah tti hei bantuk, cun ram pakhat khat kong i ruah ti nak thawng in cu ram tuanbia kong cawn ti bantuk. Hi cawnnak hi cu ruahnak, hmuhnak, zumh mi le hngalh mi khi i ceihtinak in cawn a si tawn. Zei bantuk cawnnak paoh caah hin hi cawnnak hi hrang a tlai.

Solitary learning

Solitary learning cu mah pumpak deuh he aa pehtlai mi khi a si i, mah pumpak ti tik ahkhin mah pumpak kong tinak khi si loin, mah lawng in, hawi hau theng loin, mah tein cawnnak khi a chim duh mi cu a si. Cu bang cun, thil thar kong na cawn tik ah hawi sin theng ah, na hngalh lomi khi na hal lo.  Nangmah tein hlathlai naa zuam lai, zohfel naa zuam lai, hal naa zuam lai i leh zong naa zuam lai. Cucaah, na lung nih zeidah a chim, na lu nih zeidah a ruah i, na lu le na lung zeitindah an in chawnhbiak ti te hna hngalh khawh khi a biapi bak ve. Cun, nangmah te lawng in innkhan dai chung i lunglut ngai in cawnnak na ngeih zong a biapi ngaingai. Reflection an ti tawn i, mah le mah dirhmun hun i zoh tthannak zong khi a herh bak mi a si. Hi bantuk cawnnak hi High School sianginn ngakchia sinah hin hmuhcem mi a si.

Biafun:

Sianginn ngakchia hna hin hi cawnnak phun hna hi vuikhat ah an hmang dih ma? tihi biahalnak a um ahcun, hmakhat lo ahcun an hmang dih lai lo,tihi lehnak cu  a si. Cun, pakhat le pakhat an cawn ning zong aa dang cio lai. Ngakchia pakhat cu nihin ah verbal learning hmang in cawnnak tampi a ngei kho i, a thaizing ahcun solitary learning hmang in cawnnak tampi a ngei kho. Asilole, cawnnak phun pahnih zong hi komh in cawnnak an ngei kho ko. Tahchunhnak ah, verbal le social learning ti bantuk. Biapi tawhfang a si mi cu cawnnak hi hnek tuk lo ding a si. Zeicahtiah cun, ngakchia nih cun a lam pakhat khat cun cawnnak cu a hmuhton ko lai. Lungsau a hau i ngakchia upatnak lungthin ngeih zong a hau.