Chin Miphun Zatlang Nun Dothlatnak

Chin Miphun Zatlang Nun Dothlatnak

Kong Tawi

Hmunhma: 36,071.58 sq. km

Milu: 478, 801 (2014)

Khuate Milu: 378,992 | Khuapi Milu: 99, 809

Pa Milu: 229, 604 (48%)

Nu Milu: 249, 197 (52%)

Kum 0 - 15 Milu: 191, 290

Kum 15 – 64 Milu: 264, 605

Kum 65 – A cung Milu: 22, 906

Holh: Chin (holh phun a tam), Myanmar

Peng zohkhenhnak: Peng 3, Khualian 9, Sii-inn 40, Khuate 1, 501, Mi um set lonak khuate 470

Khuapi: Hakha

Chawlehthalnak/cawmkennak: Lothlawh, Thingram vah

– UNICEF (2015) & Myanmar UNFPA (2015)

Zatlang Nun Kongkau:

Chin ram cu Maynmar rampi nitlak lei ah a ummi a si, thlanghlei in Rakhine ram, nichuahlei in Magway le Sagaing ram, cun chaklei in India ram le nitlaklei in Bangladesh ram he ramri aa hrawmmi le aa innpa mi a si. A hmunhma hi fing le tlang a tamnak hmun a si caah umkalnak ahhin lam le sul ttha hi a tlawm ngaingai. UNICEF (2015) le Myanmar Population and Housing Census (2015) ti ning in cun, Chin ram hi Kawlram chungah a tthangcho lo bikmi hmun pakhat a si ve, i a hlei in fimthiamnak (sianginn) lei le ngandamnak lei kongkau ko ahhin tlamtlinlonak le chambaunak a tam ngaingai.  Tain 7 le Pini 7 ( 14; 7 states and 7 divisions) chung ahhin Chin ram hi misifak an tambik nak a si pin ahhin (73%), miphun pakhat dirhmun in zatlang nunning le dirhmun zong a tthangcho lo cem mi le a niam cem mi zong a si. Tahchunhnak ah, a tthang kho lomi an tam, kaa-kuai-sii (Immunization) aa chun kho lo an tam, chungthlik zawtnak a tam i nauchuak milu relnak chung i khumh lomi cazi zong an tam. Chin ram milu zong hi ram peemtaak ruang ah le zaam taak ruang ahhin a zor chuk taktak. Chawlehthalnak ah a tthat lo tuk caah, pumpawcawmnak ah a har, i hihi ram peemnak a chuahtertu a ruang bik cu a si. A peem mi hna hi Malaysia, India le Thailand tibantuk ahhin an peem hna i, khi pin ahkhin hmun dang zongah an peem chin ve tawn. (Note*** An report ahhin cozah a ṭhatlonak, namnehnak le dinfel lonak cu pakhat hmanh an telh ruam lo hi mu.)

Khuasak Tintuknak:

Chin ram chung ahhin, zatuak 88.6 chungkhar nih hin anmah tein inn le lo hi an i ngeih cio. Zatuak 70.2 chungkhar nih hin ti thiang an hmang kho ve. Cun, zatuak 74.6 nih hin zunput zong ttha tein an i ngeih ve. Atu tiang ahhin, chumhkhinnak ah hman bik mi cu tihthing a si rih i, hihi zatuak 93.7 hrawng nih an hman rih mi a si. Cu ve bantuk cun, electric mei thazaang hi zatuak 15.4 lawng nih hin biatak tein an hman khawh ve. Lothlawh le thingram vah in a a paw a cawm mi an tam rih. Mah pumpak in chawlehthalnak a tuah kho mi an tlawm. Khuapi chung bel ahcun dawr phunkip a um ve, asinain, a tling lo. Cun le, zatuak 64.8 hi rianhrang ttuan hnek ter an si; chungkhar pumpawcawmnak hi a ruang bik a si. Hi kongkau ahhin a hlei in pa zatuak 77.6 hi nu zatuak 53.8 nakin an tam deuh.

Ngandamnak:

Sollom et. al (2011) dothlatnak le Myanmar Population and Housing Census (2015) dothlatnak ning cun, Chin ram ngandamnak hi a ttha lo ngaingai, a niam ngaingai i, a kakip in a tthancho rih hi a hau.

Ngakchia hna, an ngandamnak a tthatnak ding caah a herh mi thil a um lengluang i, cu bantuk an herh mi cu tlamtlinh piak khawh an si lo tikah, hmailei ah an caah dawnkhantu thil tampi a chuak tawn i cu nih cun a tthihkheih ngaingai hna. Tahchunhnak ah, a ngandam mi ti le rawl, a ttha mi sii le ai te hna hman khawh lo ruang ahhin, tthanchonak ah dawnkhantu tampi an um tawn—pum tlamtlinlonak tibantuk le thluak tlamtlin in tthancho khawhlonak tibantuk hna hi Chin ram ngakchia tampi nih an hmuhtonmi an si ttheo.

Sifah ruang ahhin ngandamnak hi a ttha kho lo ti zong ti khawh a si. Cun, cozah nih ṭha tein Chin ram sii le ai caah funds a pe lo ti zong ti khawh a si. Cun, mah pumpak i fimkan lo ruang le mah pumpak ca i biakhiahnak ttha ngeih lo ruang zong ahhin, phundang cun, nuncan ziaza a ṭhat lo ruang ahhin ngandamnak hi a ttha lo ti khawh zong a si. Cun, fimthiamnak a der caah hin ngandamnak hi a ttha lo ti khawh zong a si fawn.

Chin ram ngandamnak a tthihkheih bik tu cu ngandamnak lei he pehtlaih in sii le ai a tlamtlin lo tuk caah a si. Cu khawh cun, mah pumpak nuncan ziaza tthat lo ruang le fimthiamnak a tlawmtuk ruang ahhin a si ve. Tahchunhnak ah, kum 6 ngakchia zong nih zudin le kuakzuk an thiam, asinain, carel cu ṭhaṭhi hmanh in an thiam lo. Zeipaoh hi biaknak lei in kalpi a si tikah –cucu miphun pakhat dirhmun ṭhanchonak ca ahcun a si kho hrimhrim lo. Taksa, thin le lung le, khuaruahnak lei he pehtlai in ngandamnak kongkau tampi i cawnpiaknak a um a hau i, i tunmernak a um a hau. A cunglei i ‘Chin ram kong tawi’ nih a langhter cang bang, kum 65 in a cunglei minung hi Chin ram chung ahhin 23, 000 fai lawng an si. Chin ram minung nunkhua a tawi tuk. Cu nih cun, Chin ram minung zeitlukindah mi ngandamlo an si zong a langhter. Zapizaran thihnun kum (Average life expectancy) zoh ahhin a niam taktak: kum 64 fai lawng a si. Kawlram chungah a niam pawl a si.

Fimthiamnak:

A tlangpi in chim ahcun Kawlram hi fimthiamnak lei ahcun a tlingtlak lo ngaingai. Cu nih cun, Chin ram cu a hun hnursuan colh ve, i fak ngaingai in a hnursawn. Amah belte, Kawlram level zoh tikah Chin ram ngakchia hi sianginn an kai ngaingai ko. Ngakchia mucu a kai mi milu zatuak hi 33 (33%) a si. Cun, primary tiang tel a kai kho mi milu hi zatuak 86 (86%) a si ve. Asinain, primary sianginn cacawnnak ttha tein a lim kho mi milu bel cu a zor chuk tthan, zatuak 48 (48%) ah a zor. Cu nih cun, high school le sianginn sang kai kho mi milu zong a tumter ve. Kum 15 in a cunglei milu hi 279, 247 hrawng an si i, hi chung ahhin ca a rel kho i a ttial kho mi milu 221, 858 an si ve i, zatuak cun 81 (81%) a si.

2014 milu relnak ning in cun, kum 5 in a cunglei milu hi minung 403, 422 an si i, hi chung ahin minung 132, 097 lawng hi sianginn an kai. Hi ahhin, a tam cem hi kum 5 in kum 9 kar ngakchia hi an si hna i, an milu cun minung 48, 509 an si. Cun a tam cem chang hi kum 10 in kum 13 kar ngakchia an si ve hna i, an milu cun minung 43, 547 an si ve. Hi khawh hin, kum 14 le kum 15 nih an hun zulhdawi ve hna i, an milu cun minung 16, 700 an si –a tum chuk taktak. Hi khawh hin kum 16 in kum 20 kar nih an hun dawi ve tthan hna i, a milu cun minung 19, 254 an hung si ṭhan, tlawmte a kai ṭhan. Sianginn sang deuh college le university tibantuk i a kai kho mi milu cu minung 4, 087 lawng an si. Hi nih hin Chin ram fimthiamnak le cawnnak hi zeitlukindah a niam ti cu a langhter ngaingai ko.

Hi pinah a langh rih mi cu fimthiamnak, fimcawnnak le hngalhtheihnak a tlawm tuk caah hin, Chin ram cu ram sifak, ram ngandam lo le ram tthangcho lo a sinak hi a si.

Cattialtu Lungthlitum:

Kan Chin ram hi Khrihfa ram ah ser ding hi kan nu le kan pa hna duhnak nganpi a si. Ramleng khrihfabu kip nih mah le hoih cio in Missionary zong ṭuan cio a si, thlah cio a si i, dirpi cio a si. Cun, ramleng kan umnak cio zongah biaknak thazaang cu pek cio a si i kilkamh cio a si. Atu le atu hi biakinn saknak ah funds zong hi kholh le pek cio a si.

Biaknak kan dirpi tuk ruang ahhin a biapi tuk mi taksa ngandamnak, thin le lung ngandamnak le khuaruahnak lei he pehtlai in ngandamnak pawl hi kan palh tawn ṭheo hna. Zeipaoh hi biaknak hmang in i cawnpiak a si tikah hma a kal kho lo. Zungzal nunnak a ngeitu Pathian a zummi miphun kan si kan ti cuahmah lio ah, a thih tuan bik mi miphun le a ngandam lomi bik mi le a nunkhua tawi bik mi miphun ah kan cang. Hihi, biatak tein khua kan ruah ding mi cu a si.

Hi hnu hmalei ahcun kan fale hi Bible sianginn kai lawng si loin, doctor boih zong, saya boih zong, nurse boih zong, cun pawngkam kong cawnnak boih zong, a phunphun cawng kho ding le lim kho ding in i forhfial hna usih. Thil pakhat lawng nih hin minung nunnak hi a tlamtlinh kho lo! I hruainak pakhat lawng nih ram hi a dirkamh kho lo. Biaknak lei ah i hruainak a tam bantuk hin ngandamnak lei ah, fimthiamnak lei ah le research tuahkawlnak lei te hna ahhin i hruainak hi tam ve sehlaw, zeitlukindah kan ṭhancho hnga! Biaknak lawng nih hin minung nunnak hi a remh kho lo! Biaknak hi a kan remhtu le damnak a kan petu nakin, minung a kan ṭhentu hna a si deuh tawn. Aruang cu zuding le kuakzu minung heiti ko usih (tahchunhnak ah mu), Laimi khrihfa aa timi mit ahcun cu bantuk zuding le kuakzu hna cu sualphot  bak an si (Bible ca nih a kalpi mi kan i tlaih ti phun khin mu); hitik ah biaknak nih hin i ralkahnak a chuahpi tihi ti khawh a si. Cucu, zumhnak le biatak nih an kalpi mi si lemlo in biaknak nih a kalpi a si deuh ti zong ti khawh a si. Damnak ngainai kawl loin palhnak tu a kawl. Hi zawn ah biaknak lawng in a tlamtling ti lonak cu a lang. Asinain, kan i hngalfiang rih lo. Nihin ni tiang ahhin biaknak hi a hrut thingfung tlaih in kan i tlaih. Fimthiamnak, cawnnak le theihternak ttha hna hi um ve hna sehlaw, kan ram minung hi hiti rumro in zukhmawm thil zong nih hin a kan nanh hnga lo. 

Tutan average life expectancy hmuhsak mi hi aa rel deuh suaumau hi mu; kum 64 ahdawh kan kai ve hi. Mah hlan ahcun average life expectancy hi kum 56 hrawng hna a rak si bal cu. Laimi cu kum 45 kan phanh cun, upa pi ah kan i ruat cang. Kum 50 – 60 kar kan si cun tar-thih tluk a za mi ah kan i ruat cang.

Kan ram ah ngandamnak hi biapi ah kan ser a hau, fimcawnnak hi biapi ah kan ser a hau, nuncan ziaza kong he pehtlai cawnnak tampi, hngalhtheih tampi hi kan zamh a hau. Research zong hi i tuah lengmang sehlaw, kan ram hi a tthangcho ngaingai ko lai.

Sianginn fimcawnnak hman mi curriculum pawl zong hi kan miphun—fimthiamnak ah, ser kawlnak ah, thlennak ah a kan bawmtu an si a hau. Ukpi pakhat lawng hmang in cataang kan lim hi a kum a sau cang. Hi bantuk hna hi biatak tein kan ceih ding a si. Cucu, ramttha tampi nih an dirpi a si.

A ngaingai ti ahcun zeipaoh hi biaknak mit lawng in cuanh le zoh loin lamdang tampi zongin kan zoh i kan fuhpanh a hau. Pathian bia tlukin i cawnpiaknak ah a ṭha mi cu a um bak lo, asinatein, aa thleng kho ve lomi caah cun phundang deuh cawnpiaknak counseling ti bantuk hna zong khi hman khawh a si. Asinain, cu bantuk boih te hna cu kan ram ah a kaimi an um lo tikah a har ngaingai.

Mah ruang ahcun miphun pakhat dirhmun kan dir ve nak ahhin a lamkip in sul le lam hi kan kawl cio a hau ko! Bible lei in siseh, minung kongkau cawnnak lei in siseh, cun pawngkam lei kong hna cawnnak ti bantuk hi kau deuh in kan kalpi a hau cang. Cu ti cun, zungzal nunnak a ngeitu Pathian a bia mi muisam zong kan keng kho deuh men lai. 

Cherhchannak:

 (2015). Unicef.org. Retrieved 4 July 2018, from https://www.unicef.org/myanmar/Chin_State_Profile_Final.pdf

(2015). Myanmar.unfpa.org. Retrieved 4 July 2018, from https://myanmar.unfpa.org/sites/default/files/pub-pdf/3D_Chin_Figures_ENG.pdf

Sollom, R., Richards, A., Parmar, P., Mullany, L., Lian, S., Iacopino, V., & Beyrer, C. (2011). Health and Human Rights in Chin State, Western Burma: A Population-Based Assessment Using Multistaged Household Cluster Sampling. Plos Medicine, 8(2), e1001007. doi:10.1371/journal.pmed.1001007