"Ka Kawi: Kap Lian"
Hawikom tampi ka rak ngei. Asinain, ngaihchia ngaingai a simi thil cu, hawikom an sunlawinak le biapi an sinak muihmai bal, atu hnu lawngah ka hmuh. A tu hnu, muisam aa dang mi vawlei ah ka nun hnu lawngah ka ngakchiat lio tuanbia nih biatak tein a hun ka chalh tthan. A liam cia cang mi thil kongah ka buai bal tuk lo nain, tutan cu, ka si kho ti lo. Ka ngakchiat lio tuanbia nih a cumh in a ka cumh, i hi hi kaa cinken mi cu a si:
Tlangpar tangah a tthu mi inn, a sau ah pe 164 hrawng a si i, si-aihre an nalh mi zong, phaw hawh lo ngacar bantuk in a pawk i a ling cuahmah mi inn, dot hnih a simi inn—sianginn pakhat 'A-ma-kah Mu Lah TTawn Cawng' timi ahhin, hi kan tuanbia vialte cu aa thok, i hika hin a dongh zong an dong.
*** *** ***
Sayama Nini nih cun, min cu a vun au duahmah hna, “Tial Tin, Ngun Kip Bor, Hmung Hmung…” ti cun sianginn ngakchia kip cu, din lo le taang lo cun a hun au duahmah hna, ‘Kap Lian’ timi min a phak hlan tiang cu.
“Kap Lian!” ti a vun au ahkhin, “Aw, nang hi mithar na si ti?” tiah a hun hal.
“Aw.”
“Khoika in na rat?” tiah sayama Nini nih cun a vun hal tthan. Cu ahcun, khuaruahhar ngang khin, Kap Lian cu kan zoh dih cio.
“Vomkua in…” a hun ti ahkhin, dang lak dang lak tein, kekzung in kan ni dih. “Ni hlah u!” tiah sayama Nini cun a hun kan au hnawh, i kan dai. Nain cheukhat cu, khung (cabuai) tangah an lu an nok i, a thli tein an ni ttheo. Hiti kan nih nak a ruang hi ‘Vomkua’ khua a um timi kan theih bal lo ruangah a si. Aneh hnu ahcun nichuak ngaingai mi zong ahkhin kan hmu ti lem lo.
Cu ni cu ‘Pathawin (Geography)’ timi ca kan cuang ciammam cu—lungdong khi kan si. Kawl ca chinchap, thiam lo chinchap, ca duh lo chinchap; a hmai tlang tthu mi nu rual pawl dah ti lo cu, ttha tein bia a ngai mi le ca a ttial mi zong kan um lo. Kan cauk hnu lei ah, zuk a suai na, caku vanlawng ser na, caku pumpuluih chuih celh na, lungdong taktak khi kan si. Nain, sayama Nini hi a beibaham loin, mi tukvelh a duh lo caah, a bia tu khin, “Bia ngai u. Ca ttial u.” a hei kan ti tawn. Nain, cucu zeihmanh ah kan rel lo. Sayama Saite cu si sehlaw, fung tam ngai a kiak cang hnga. Cun, sayama Saite hmai ahcun kan thaw lawng kan chuah ngam hnga. Sayama Nini si caah zeipoi loin, kan duh ning paoh in kan um cio.
Cuticun, suimilam pakhat chung hrawng kan um hnu ah sianginn darkhing hmete cu ‘Kiling-kelang’ ti cun a hung awn. Pa rual cu ho maw chuak hmasa bik lai tiah kan i zuam ciammam hna i, kan turnak le kan leknak ah, kan thawngpang a bengh in ai bengh lawng si loin, zelttuang kar i aa tenh mi hnawm khuvai cu a ttio bak in an hung ttio. Khan chungah cun khu le vai cu aa zel. Aneh hnu a tang mi cu, an angki he an ka an i huh hnu lawngah leng an rak chuak. Leng an chuah khawh sin khin, an cil zeimawzet cu ‘thui thui’ in an chak. An hmai cu an i surh i, "Mi molh hna!" tiah nu rual cheukhat nih cun sual zong cu an hun kan phawt. Nain, sopawtnak men ah kan hman.
Dinh caan paoh ahhin bawlung (pumpululh) chuih in kan caan kan hmang tawn. HBC ngakchia le IBC ngakchia tiin kan i zuam ciammam cu, khuaci kan muih lo lawng khi a si tawn. Biatak tein, kan Pa le nih, biaknak lei ah an rak buai lio ah, kannih lu bo rual zong cu, bawlung chuihnak min bunh ruangah kan rak buai tur ve. Nain, IBC ngakchia nih hin kan tei zel hna. Asinain, tutan cu kol-bawh kan ngeih ti lo caah, awlokchong in kan um. Nang bawh, nang bawh, kan i tinak ah caan tam ial a hun liam. Nain, ho hmanh kan i hne kho cio hna lo.
Aneh hnu ahkhin Kap Lian cu ka va fuh i, “Bawlung na chuih bal ma?” tiah ka vung hal. Amah lawng cu rak um kaw, caw ek lak cep-nak cu phaizawng fung cun a rak coih len hna.
“Ai, kaa celh bal lo,” tiah a ka leh hngap. Rem tthiptthep te khin a ka zoh.
“Kol kan bawh piak ngat,” tiah ka hei hal. “Aw” a ka ti pah khin, a ka zulh i, hawi sin kan phak ahkhin, “Khoika lei ah ka bawh lai?” tiah a vun ka hal. “Khika lei ahkhin,” ka ti pahkhin, ka kutdong cun thlang lei cu ka sawh piak. Zeihmanh chimrel lo tein a kal. Mi a hem rih lo, a tlumtla rih lo, aa ziak rih lo timi cu ka hmuh khawh colh. Ahnu cun ka zulh ve i, an khua kong, an khua a rak um lio kong te pawl, cun Hakha a ratnak kong te pawl le Hakha i zeitik tiang an um lai kong te pawl cu ka hal.
“…Ka nu le pa nih sianginn kai ah an rak kan rat ter. Ka far he kan si.” tiah a hun ka chimh.
Cuticun, Kap Lian he kan i hawikomhnak cu pehtlaihnak chungah a hung lut. Kap Lian hi, Lai fa rumro ahcun mi thau ngaingai khi a si, a pum zong a ngan i a tha zong a tthawng. A bumban hna hi hawi hlei in an ngan khun. ‘Le-khuai’ timi ‘samke’ kan ti maw ‘sam-pungsan’ kan ti hen, khikhi a uar ngaingai. Nih a huam. Ahlei in capo bia ka chim paoh ahhin thi deng in a ni peng mi a si. Cu ruang ahcun kei zong nih ka tlaihchan ngaingai. Cuticun, mithar a simi Kap Lian cu, kan i hawikomhnak kulh chungah cun kan luh ter ve. Amah zong aa nuam. A farnu nakin tampi aa nuam deuh.
*** *** ***
Nikhat cu sianginn ah plasatik (plastic) meithal khi kaa put. Tong nga man hrawng a si. Cucu, hawi nih tthenh chin mi khi a si. Cu meithal cu ka kalnak paoh kaa put; zunput chung zong ah, ihnak zong ah, khoika paoh ah kaa put. Ka duh. Ka uar kho taktak. Sianginn chungah cun ka hun i put cu, ngakchia dang nih cun an mit hi an ka tar hnawh hlah maw ti awk khin, zunput ka kal zong ah, zunput hram tiang cu an ka zulh ve. Asinain, Hmung Hmung dah ti lo cu, ho ngai, midang ka tongh ter hna lo. Hmung Hmung hmanh cu, tthatthi in ka tongh ter lo, a muai phunphan te lawng khin ka muai ter. Asinain, anih zong, cute cu aa lungsak pi tuk ve.
Vuidang tawn bang zunzun caan darkhing cu a hung ring. Vuidang ah ka meithal cu ka kalnak paoh ah kaa put nain, tutan cu bawlung kan chuih lai kan ti caah, ka khung chungah ka chiah taak. Cuti nuam ngang in, thlanti le thabat bu he, bawlung kan rak chuih lio ahcun, Kap Lian zong cu heh tiah ka meithal cu a rak tuai len ve. Anih fak tukin atu le atu a rak lawt caah, a lawtnak ah, a lawtnak hliah hlikhlok a rak ka khiak piak sual.
Nilin tang i nuam em in bawlung a chuih mi ngakchia rual cu darkhing nih cun khan chungah cun a kan hui dih tthan. Ka khung chung ka vun purh cu, a lawtnak a kiak mi a cheu baang thilri le ka meithal cu ka hun lak hna. Cu caan ahcun, ka thinhung, ka ngaihchia, ka lung aa nuam lo. Ka hawittha tuk mi simi Vanpi nih a ka tthenh taak mi a si zong ka hun ruat tthan.
“Ho dah ka meithal hrawk!!!” tiah ka hun au. Vuidang tawn ah sayama Saite hi a tuan ngai lengmang nain, tutan cu zungkhan tthu hawikom he, an biaruah a thawt ngai caah si rua, a tlai ngaingai. Heh tiah chet law tiin ka au, “Ho dah ka meithal hrawk?”
Kap Lian zong cu aa phuang ngam ve lo. Aa phuan ahcun ka velh colh ding le leiba ka cawh colh ding kha a theihtuk. Atu le atu kutka cu a zoh. Sayama Saite rak lut cang seh ti khi maw a duh hnga, a biang a sen, a mithmai zoh ahkhin aa phuhrung mi le a thinphang tuk mi khi a lo. Ka kut cung thilrawk mi he cun Kap Lian cu a khung ahcun ka hei fuh.
“Nangmah nih na hrawk ko lo maw?” tiah ro ngai le thinhung ngai in ka hun au hnawh.
“Kawi,” a hun ka ti ahkhin…
“Ka Kawi hlah, na hrawk ma hrawk lo ka chim? Dinh caan ah nangmah lawng hawi sin um lomi na si! Nangmah nih na hrawh ko lai cuh,” tiah ka hun chawh kanh.
Aka velh sual lai ti maw a phan tuk hnga, “Kan liamh ko lai. Zeizat dah a si?” tiah a hun ka hal. Thongh colh khi ka vun duh. Asinain, cu caan thengte ahcun sayama Saite a rak lut. Ka hnu lei, Kap Lian a tthutnak lei cu hoi in, ka hmailei, ka tthutnak lei cu ka panh. Cacawn lio zongah, vuidang ahcun, sayama Saite hi ka ttih ngaingai nain, tutan cu ka zeipoi ti lo. A bia zong ka ngai lo. Ca a kan ttial ter mi zong ka ttial ti lo. Amah zong ka zoh ti lo. Kap Lian lawnglawng cu ka zoh i, ka kuttum ka piah chel, ka mit ka rengh hnawh chel, ka awr ka dih hnawh chel, thinphang taktak khin ka chiah. A um sia a rem lo ning hi a mak. A lung cun khoika ahdah ka zam khawh lai timi lawng te khi a ruat cang lai dah…
Zanlei suimilam pathum a hung tling. Darkhing nih inn cio ttin awk dingah theihternak ah ‘Kiling-kileng’ ti cun a hun awn tthan. Vuidang ah lawi a nam in aa nam mi, kei le ka hawi le rual cu, Kap Lian sa a can dih ding le a ei dih ding phun khi bang, Kap Lian hnu lei cun duhsah tein kan i thlai. Kap Lian cu a thinphang dawm lai. Sianginn leng kan hun chuah khin ka hawile he cun kan hei but colh. A awr pa reng khin ka dih i, “Ho nih dah ka meithal tawng an ti?” ti ka hei hal. Ka thongh lai lai ka hun ti ahkhin, “Kawi, kan liamh ko lai.” a hun ka ti i, ka vel hram hlah ti ah a nawl in a ka nawl. A awr cu ka thlah. A mitthli a ha. Tlawmpal cu an tawh pah. Chikhat cu ka zaang a hung raam pah ve nain, ka nawl loin ka meithal tawng hlah u tiah, ka chimh lengmang ko mi hna, zei a rel lomi cu ti phun khin,
“Tong nga dawh a si! Na ka liam kho lai ma?” tiah ka hei hal nolh.
“Liam kho. Tu hi, ka upa nih US in tangka a rak kan kuat deng cang. Hmaizarh ah a rak kan kuat lai le, kan cham ko lai,” tiah a hun ka ti.
Cu hnu ahcun ka thlah i ka lawi ter. Vuidang ahcun kan sinah a ttin tawn lengmang ve. Hawi nih ah a ni ve. Hawi chim ah a chim ve. Nain, tutan cu kan pheo. Adang ka hawile rual he cun, tangka a ka liamh khawh lo cun zeitin kan ti lai timi khua rumro kan khang. Kan velh lai maw, inn lam maw kan fenh lai maw, silole zeiti dek khin kan tuah hrimhrim lai, tiah heh tiah kan i ruah. Kei zong cu, hawi nih an ka iap ngaingai caah, “Aka liamh khawh lo cun ka velh taktak ko lai. Nifatin, a ka liamh hlan lo chung paoh cu ka velh ko lai,” tiah khin ka hei ti ve hna. Mi palap ngai simi le mi liaklap ngai simi Nikolas nih cun, “A paw khi ka zoh lengmang ah, a thau ngai i, vuikhat te thongh ka duh tak,” tiah a vun kan ti. Khi hnu pin khan cun, a takpum vialte cu kan i ham kan i cheu dih cio i, kan nganh tak mi khi a um lo. A zeizong tein kan thongh, kan lamh le kan bengh dih ding khi a si. Cuticun inn cu kan lawi cio.
A thaizing a hun phan. Kap Lian muisam a chia ko cang. Thinphan muisam aa hngal. A hun ka hmuh sin khin, a mit au a dua, a kut thei cu heh tiah aa tuaitam, i umnak khi a hngal lo, takpherh a ngei mi hna khi a lo. Ka hei fuh. Hawi nih cun an ka zulh.
“Khoi na rak pu ma?” tiah ka kut dong cu uico a au mi bantuk khin heh tiah ka hnirh.
“Hmaizarh ah kan ti ko cang hme kha.” a hun ka ti ve.
*** *** ***
A thaizing a hung phan tthan. A mithmai cung i aa rak benh mi, ttihnak, launak, thinphannak le thlalaunak muisam vialte cu an tlau rih lo. Kawl zal aa bei mi chungah a kut khat cu a thuh. A ngei cang ttheo lai tiah ka hei fuh.
A mit hram ahcun, “Khoi na rak pu ma?” tiah ka hei hal. Ka kut dong cu uico ‘kr-kr-kr’ kan ti i kan cangh bantuk te cun ka hei cangh hnawh.
Pakpalawng pi a simi a kut cu a zal cun a hun chuah i, “Ka ngei rih lo. Hmaizarh ah kan ti ko hme kha,” a hun ka ti nolh. Cu ahcun a farnu nih cun a rak kan hmuh. Kap Lian cu din nawn khin, a farnu hmai ahcun, a orh lei liang ahkhin ka vuikhat ka hei thongh i, “Na ti ni i na ka cham khawh lo ahcun, nikhat hnu nikhat in a man kan keih lai khah,” tiah ka hei ti ve. Fak zongin ka thongh lomi a liang cu aa dawmh ve i, “Aw, kan cham khawh ko lai,” a hun ka ti. Kap Lian farnu nih cun a hun kan zoh len.
Kap Lian farnu hi nu a si nain mi ralchia a si lo. Mi ralttha a si. Kap Lian nakin a ralttha men lai. Kap Lian bantukin, a thau i a ngan ve. A lu zong a ngan, a sam a chah mi nih hawi hlei in a nganter khun. Hawi nih ‘Lu ngan nu’ an ti tawn mi khi a si. Ca a thiam tuk lo. Inn-sa (homework) a tuah bal theng lo. Asinain a ruang a um ve lai dah ka ti. Kap khat lei ah, Kap Lian cung i ka tuahsernak ruangah a thinhung ngaingai.
A thaizing a hung phan hoi. Ka hawi le cun, Kap Lian zeitin kan tuahto ning a si lai ti cu heh tiah kan i ruah len hoi cang. Khi Hakha, khuasik zingka, suimilam pariat hrawng in sianginn kai aa thawh mi, kon lengmang le con lengmang te i a kalmi kan lak ahcun, ruahnak ttha lo le lungput ttha lo kan ngeih mi cu, thlizil kik sinah a tlok in an tlok. Cuka zawn Kap Lian takpum cu keimah nih ka thongh lai, cuka zawn Kap Lian takpum cu keimah ka lamh…lai tiah heh tiah biaza cu kan phai. Kap Lian siseh, a farnu siseh, heh tiah kan soi pah hna khin, Kap Lian vuaknak ding khua cu kan khang.
Sianginn tual cu kan hun phan. Pe 170 hrawng in a saumi sianginn tual leng, a kauh ah pe 60 tluk hrawng si hnga mi, ngakchia rual 11-11 in, biatak tein bawlung kan chuih tti khawhnak sianginn tual cu kan hung phan. Kap Lian le a farnu zong an ra phan ve. “Oi, oi, oi…Kap Lian na lo cang!” tiah ka hawile cu awthir nawn in an au pah khin, kan fuh thluahmah hna.
“Khoi tangka?” tiah ka hun hal ahkhin, phaizawng kung nih a panh pah rih mi niceu tleng lak i, khu hluaimai in aa vawrh mi ka thawsa cu, minmei le meithang zam ti awk khin, thli cungah cun a zuang in an zuang.
“Ka ngei rih lo. Hmaizerh ah,” a hun ka ti ahkhin, “Hmaizarh e? Tu zarh hnih si cang lai hi?” tiah ka leh colh. Ka bia a ro. Ka khuasik sem a chuak. Ka hawile zong, Kap Lian thongh le lamh dingah an hathi a thak cio, an mit a thi cio i, Kap Lian kam ahcun ram ui bantukin a hel in an i hel. Keimah nih ka ti hlan cu, anmah zong cu, hel thlorh khin an i hel ve.
“Ka u nih a kan kua kho rih lo. Hmaizarh cu a kan kuat taktak cang lai,” tiah a hun ka ti nolh. A farnu cu, zoh ahkhin a puak dih ding phun khin a um. Khi tluk, Hakha khuasik, a hlei in a farnu hi, minak ngai a si. Cu ahcun, a sen dih hlah maw ti awk khin, a thinhung sehlaw a lo. Nain kaa khat hmanh a holh rih lo.
Kap Lian cu a liang vuikhat ka hei thongh. Ka hawile zong zuan ve an i tim. Cu ahcun aw, a farnu cu a lik in a hun lik,
“Nangmah mipa hi zei ahdah naa rel? Mirum le mi ngei pi ah ma na kan ruah? Kan nu le pa lothlo an si. Khoika ahdah tangka cu la hna seh na kan ti? Na duh ahcun kanmah unau hi kan that lawlaw, kan can dih lawlaw,” tiah a hun ka ti. A thinhun tuk ahhin a thir in a thir. Cun a thin zong a phang. Asinain, a tta Kap Lian a dawtnak nih cun, um kho loin a tuah.
A farnu cu mit tthep loin ka zoh. Kap Lian ka zoh. Mah ahkhin cun, ka hnu lei cun, “Kawi, that hna ngat usih. Mi thil hrawh hlei lo ah an bo ngai chap ve rih hi,” tiah Bawi Min nih cun a hun ka ti colh.
Nain, hi lio caan ahhin chim awk ka hngal lo. Kap Lian ka zoh ah ka zaangfak. A farnu ka zoh ah ka zaangfak chinchin. Cu pin ah, cu lio i ka lungchung in ka ruah mi cu: “A farnu bia hi a pin ngai e. Mi hi khoika ahdah hi bia a lak hnga…ka nak in upa si bak lai…” ti hi a si.
Mah ahcun a farnu cu a ttap. Kap Lian bal cu holh lo ring lo pi cun a um ko. Nikolas nih cun, “Kan vel lai maw?” tiah a hun ka hal ahkhin, a lu ah, vuikhat in din nawn te khin ka hei bengh i, “Hau ti lo.” tiah ka hei leh ve.
Kap Lian cu ka hei fuh. A ka vuak rua lai ti a phan caah ma si hnga, ka thei lo; hnu lei ah kar hnih hrawng a kir. Nain ka hei fuh thotho. A hngawng khin ‘khap’ tiah ka hei kuh i, biathli nawn khin, a farnu theih lo ding khin, “Ka ngaithiam. Tuan te in na ka chimh lo,” tiah khin ka hei ti i, amah zong nih theih a duh bik mi a si lai nain, theih awkah aa ruah bal hnga theng lomi bia: “Ka cham ti duh hlah, meithal men pei a si ko cu,” ka hei ti.
Kap Lian cu aa lawm. Aa nuam. Mah hlan i, a launak le a thinphannak muisam nih an chuahtaak. A mithmai a hung tluangtlam. A zal chung khin piar thei cu a hun i chuah i, “Na duh ma?” a hun ka ti.
Ngakchiak lio kan ti cu, awr cu rak khut cing ling caan si kaw, ka hmuh le cang ka cun ka cil cu ‘tm-tep’ ti cun ka dolh. Nain a farnu ka zoh ahkhin, ka zaang an ram ngai. “Ka duh lo,” tiah ka hei leh. Anih zong nih cun a ka hne ve lo. “Aw” a ti i a zal ahcun a sanh tthan ve.
*** *** ***
Cu hnu cun biatak tein, Kap Lian he kan i komhnak hi a hung tthangcho tthan. Mah hlan ahcun keimah hmanh nih ka ti hram tawn mi le velh ka timh lengmang mi a si nain, a neh hnu ahcun, hawi nih an ti i velh an timh hmanh ah, ka dirpi lengmang mi a hung a si. Anih zong nih a ka bochan, i keizong ka tlaihchan ve. Ahlei in, capo bia ka chim mi paoh a nih caan ahkhin ka diriam tuk ve. Ka ning a ka zah ter lo. Upa lungfim bia nih a chim tawn mi: “Pa le pa cu, vuikhat te tal, biatak ngai in i sik le velh ahcun, ttha tein i hawikomh a si lo,” timi chim-phung zong ka hun thei tthan.
Nain, a neh hnu ah kan cung a cang mi thil kongkau ah ka buai tawn. Ka buai tawn ti tikah, ka rak ngaihthiam mi kha kaa ngaichih, ka rak ngaihthiam ding si lo tinak si lo khin, ka bia lila ruangah a si.
Cucu, a farnu nih a ka chimh mi an sinak: tangka a ka cham kho ding dirhmun i an dir khawh lonak kha rak ka chim hlah sehlaw, tuan deuh i, “Ziah, na ka cham khawh lo ding si ah tuante in na ka chimh lo,” ka ti i ka ngaithiam bantuk khan ka ngai thiam kho hnga maw tiah ka ruat. A farnu nih khan dirpi hlah sehlaw, ka ngaithiam kho ngaingai hnga maw, tiah ka ruat. Ka sining kaa hlethlai tikah, ka rak ngaithiam theng hnga lo i; a hnu ah, ka hawittha a cang hnga ding minung he, kan karah lungthin le taksa kap hnih in, ralram ka ser hnga da?.
Cu pinah ruahnak pakhat nih a ka buai hnawh rih mi zong a um hoi: Kap Lian nih rak ka ngaithiam ve hlah sehlaw ta? timi ruahnak hi. Hi ruahnak ka ngeih ko nak nih hin, ka nun ah bia tampi a chim i, hawikom an sunlawinak hi a ka theihter chin lengmang.
Atu ceo, hmun dangdang i kan um hnu ceo ahhin, biatak tein, Kap Lian hi ka ruat tawn, i hawikomhnak a rak ka ngeihpi mi zong ka ngai ngai tawn. Ahlei in a farnu raltthatnak ka ruah ah, ka nahchuak i ka hngar ngai tawn hna. Upa kan si hnu le bang ahcun cang sehlaw, pakhat le pakhat i ngaithiam loin, zu cungah siseh, ritthaisi pakhatkhat cungah, kan thinhunnak bunh in, kan nun hmanh lo lak in kan sawh cang lai dah, ti khua ka ruah tawn hrimhrim ahcun, “Kap Lian ka rak ngaihthiam i a rak ka ngaihthiam ve hi a sunglawi tuk,” tiah keimah le keimah kaa chim tawn.
“Sui thei pum
Semmawng kei ka thinlung
A thlum rosung tuanbia aa dornak.”
Mah hihi, ka kawi: Kap Lian, he kan i hawikomhnak a sunlawihnak, kaa cinken mi cu a si.
