-=Ngandamnak Kongkau(Sullam)=-
Laimi nih Ngandamnak hi Zeitindah Kan Hmuhning Asi Ve
Ngandamnak timi hi minung kan nunnak ah thil pical taktak a si. Cun, ngandamnak hi pumpak in siseh, bu in siseh, cozah zong nih siseh, buaipi taktak mi zong a si fawn. Second ttem in buaipi mi a si. Zeicahtiah, kan ngandamnak a tthat lo a si ahcun, kan phi chuak cu harsatnak, zawtfahnak, ttuanrel khawh lonak, tbk. thil poipang kha tampi kan tong kho. Cu nih cun sifahnak le chambaunak nganpi tiang zongin a kan phakpi khawh. Cu pin i a ummi cu: sifahnak nih a kan donh khanh mi cawnnak le hmuhnak thar; thihnak ramri cungah kan caan tam u cu a dir, tbk hna hi an si.
Ngandamnak sullam Hrilhfiahnak
Ngandamnak sullam ti tik ahhin phunkip tlangza in chim khawh a si. Pumpak pakhat khat le, bu pakhat khat, silole cozah pakhat nih ngandamnak a ngiat hlai ning le hmuhnak(ning) zong hi aa dang cio kho.
1945 (Ralpi 2nk) tiang i ngandamnak hrilhfiah ning le hmuhning:
Ralpi 2nk tiang ahhin ngamnak hi minung kan sinak(sining) thlungpi pakhat lawngin an rak cuanh. Cucu: taksa/pumsa ngandamnak hi a si. Mi pakhat khat chungah fahnak, ningcanlonak, rumrel lonak, kuahnak tbk. tehte kha hmuh khawh a si lo ahcun, cu minung cu mi ngandam ah ruah lengmang a rak si.
Asinain, atak ahcun, hi tuan deuh lio hrilhfiahnak hi a tling lo tuk hringhran. Zeicahtiahcun a bi tuk. A ruahnak a bi tuk hringhran. Aruang cu thinlung, thlarau le hawikomhnak thlungpi vialte a telh hna lo. Asinain, atak ahcun: hi thlungpi hna hi a biapi tuk mi an si. Biana ah, mi pakhat khat khi a lenglei pumsa/taksa zoh ahcun a dam mi a lo ko hnga; a derthawm in a ti ngerngur tuk hnga lo; sihmanhsehlaw a chung lei cun lungzawtnak zong a ngei kho mi a si. Cucaah, tuan deuh hrilhfiahnak hi hlawt a tong.
Ngandamnak Sullam Thar
1946 ahkhan, World Health Organization's (WHO) nih ngandamank sullam hi a hun kauh deuh suaumau. I cu a kauhmi ahcun; taksa ngandamnak pinah, thinlung/lung le thin lei (mental) ngandamnak le hawikomhnak (social) ngandamnak a hun chap. Asinain, atling thlu deuh hoi lo. Zeicaah ti asi ahcun, taksa, thinlung le hawikomhnak ah tlamtling, tliang hirhiar te i kan um lawngah. p.d.c, taksa, thinlung le hawikomhnak ah chambaunak kan ngeih lo lawngah kan ngandamnak a ttha tiah ruah a si. Fiang deuh in chim ahcun: kan pum chungah le kan lenglei ah zawtfahnak pakhat hmanh a um lo lawngah, tlamtling in mi ngandam kan si tiah a cohlan. Asinain, minung fa ah cu bantuk cu kan um lo. Lenglei zawtnak ngeih lo zongah, cancer ngeih lo zong ah, a ngaihchia kho, zuun phurrit kho kan si, silole, hawi ngeih lo ruangah lilen in umhar zawtnak ngei kho kan si. Cu pinah, minung cu, atu le atu in, kan chung tuarnak nun (feeling) nih hin akan thlen lengmang mi kan si. Cucaah hi hrilhfiahnak thar hi hrawh le hlawt cu a tong lo nain thlarau lei (spiritual) ngandamnak chap piak a si.
Hiti bang hin, Ralpi 2nk, a dih hnu in zawt le fah a hung tam. Cuticun, ngandamnak sul le lam hi hlat le hlai a hung si deuh, i a lam kip in hmuhnak thar le sersiamnak thar nih ngandamnak kan hmuh cuanh ning a hun mersan ngaingai. Cucu: thlungpi pali; taksa, thinlung, thlarau le hawikomh ngandamnak hna komh in minung pakhat ngandamnak kan cuanhnak kha a si.
Laimi Nih Ngandamnak Hi Zeitin Kan Cuanh Ve
Laimi chung hin Doctor sangsang le sii-ai lei ah thiamsang tampi zong kan chuak kho rih lo. Nain kan i zuam cuahmah liopi a si. Kan chuak suaumau te ko lai. Hi a ruang hi, a hram te in zulhdawi ahcun: Nunnak sullam kan hngalh sin, p.d.c. kan mit a hun au hnu i rawl kan i kheihnak hi Pathian Bia in a si ti ko usih! Carson Siangbawi Nu le Pa pumpek nakin kan comi Pathian Bia. Cu nih cun, Laimi chung, mifim thiamsang hna hi Sii le ai lei Doctor siloin, Pathian Bia lei Doctor lawngte a hrin hna. Cucu a ttha ve ko. Asinain, miphun pakhat dirhmun caah zoh ahcun aa ruang lo. Aa tong kho lo. Aphi chuak cu: Aa Keih Kawh Lo!
Cu Pathian Bia nih cun zeidah arak kan cawnpiak ti ahcun: hihi a si: Pathian nih Ngandamnak a kan pek, tihi a si. Cucu a hman. Pawfah tbk zawtfah pakhat khat ton zongah Pathian sinah, lekmalak tiah thlaza a cam zaumi kan si. Cu cawnpiaknak tang ahcun kum 100 kan hung tling. Kan reng deuh ti lo, nihin ni in tuak ahcun. Cutikah, cu cawnpiak nih cun a hun kan nanh ning a rit deuh thluahmah. Cu nih a chuahpi cu, ngandamnak kongkau kan chim tikah, Pathian lengmang ah kan tlu. Tcnk,"A nih khi a ngandamnak a ttha lo ngai," tiah pakhat nih a vun chim ah, "A! Anih tham cu Pathian a thei lo tuk si, duhtining paoh in nun cu si ko lai ta," tbk in ruahnak kan ngeih lo hi a um lai lo. "Anih hi cu a nunning a hman ti lo," vun ti ahcun, "Pathian a thei lo tuk i..," ti phunphai lawng deuh in kan i la. Cucu a poi ngaingai mi a si. Cu nih cun Laimi tampi hi a kan ttemttawn. Kan ngandamnak lawng hlah, Amah, Pathian he kan ipehtlaihnak le theihhngalhnak lila zong kha a hnursawn dih cikcek!
Zeidah kan lawh ti ahcun, Ralpi 2nk tiang i ngandamnak an hmuhnak kha a zawn hnawh tthanmi kan lo. Thlungpi pakhat lawngah kan itlaih. Cucu thlarau lei ngandamnak a si. Kan hmuh bal lomi Vanram i buaipi in, mitcaw bang kan vai. Adang pathum: taksa, thinlung le hawikomhnak kap vialte kan pheo dih. Cu nih cun Laimi kan ngandamnak hi ahlei in a chiat ter khun. Cawnpiaknak a um tikah: Pathian na thei lo caah na thi lai; hell ram ah na tla lai; kuakzuk le zudin cu Pathian nih a huat, cucaah na thi lai," tbk men meimei in (Thlarau zumhteih si loin mu) cawnpiak kan hmang hna. Khrihfa kan si ti ko zongah--vawlei sa cu vawlei sa ttheo kan si rih--hmuhton bal ve lomi Vanram le Thlarau kong nih kan theihhngalhnak le ruahnak kha khuaruahharnak ah a chiahtaak mei. Ho nih, kuakzuk nih hin, zudin nih hin, kan pum chung thil le ri, thi le sa, hri le hrai vialte ahrawh dih hna tiah, Thlarau kong kan i cawnpiak bantukin i cawnpiak a um lo. "Cucu...khakha...khikhi...hihi...Pathian a duh lo; na tuah ahcun na thi lai," ti rumro in kan icawnpiak tikah a hrulh in kan hrulh. Cucu zeihedah aa lawh ti ahcun: hihi he hin aa lo: Kawlram (Ahlei in Hakha, Thlantlang tbk, cun khuate lei deuh) cachimh he aa lo. Ukpi pakhat chung thil a ruh le rang kha uico saruh teoh in teoh i phihlik kheng tlang vel in vel.
Sianginn ngakchia nih ca kan ifian lo tuk le kan thiam lo tikah...Ziah na zah khawh lo? Ca na ciah lo ma? Naa harh tuk ma? Caciahnak caan maw na ngeih lo? ti halnak zong um hlah. Na ciah ding a si, hmailei na caah a ttha, fimthiamnak na ngeih ahcun nangmah naa miak, mi zong na bawmh khawh hna timi soilemnak zong um hlah.
"Na zah ma zah hlah?!" ..."Za hlah." ..."Na kut dawn, na tawk ka chit!" ~ Phek! Phek! Cu nih cun kan pumsa ngandamnak lawng cu chim hlah moral values zong a hrawh dik cikcek. Kan thluak thihri zong a beo dih cikcek.
Naitan ah, Kawlram chung, Mortality Rate phuan a si. Laimi dawh a sang cem kan si khah! Ningzak ngai kan si. Pathian cu Lam le Biatak le Nunnak a si timi a ZUMMI KAN SI LIOAH death rates a sang cemmi kan si. Average ah kum 45 hrawng dawh kan si khah. A hnulei boruak an zoh tikah zu din tuk ruang le sii-ai lei i thlopbulnak chambau tukah dawh a si.
Aruang cu, kan ram mifim thiam nih hin, ngandamnak hi thlungpi pakhat lawng in an zoh cu! Bible sianginn kaimi zakhat lakah sii-ai lei kaimi pakhat lawng hna pei kan si cu! Cu nih cun zeitin dah ngandamnak kongkau ah kan hngalhnak le theihnak le hmuhnak cu a santer khawh ruam hnga? A lam tlawm tuk. Ngandamnak kongkau kan theih ning hi Hakha khua i ambulance pakhat lawng a um bantuk a si.
Cucaah cun, Laimi nih hin, ngandamnak hi thlungpi pakhat lawng in kan zoh ding hi si ti lo. Thlarau nunnak a tepmi hi vawlei cungah kan tlawm cem lai! Cu si bu ah, culak ahcun Laimi cu a peih in kan i peih; zeimaw caan ahcun kan teh ve rua tiah kan ruah tawn; nain emotional menmen tein arak simi kan tamtuk. Ngandamnak dangdang kan philh dih! Thlarau lawng kan zoh. Cu nih cun bia lo le bialo zong a kan ruahter, akan chim ter. Atu cu, tlawmte in kan hngalhnak le hmuhnak zong hi kauh i zuam ve hna usih. Ngandamnak hi Taksa, Thinlung, Thlarau le Hawikomhnak kap cio ah ttha tein kan ngeih khawhnak ding ahcun an kongkau kan hngalh hmasa hi a biapi. "Pathian, taksa, thinlung le thlarau ah ngandamnak kan pe hram," kan timi zong kha philh hna hlah usih.
Pehtthan te lai....
