Biazai (Ca) Ṭial Tikah Ruahchih Awk Zeimawzet
Caṭial hi ho paoh nih kan rak uar cio. Carel zong cu kan uar cio thotho. Ahlei in mino nih ca kan ṭial tikah i zuam cawhnak tete hna zong a hung um. Tutan ahhin biazai he pehtlai in ṭial hnawhchan ka duhmi a um. Biazai hi a menmen mi a rak si lo. Ca ahcun a ngan taktak mi phunkhat a si ve. Pupa hlabia hna hi zoh le rel tik hna ah biazai phunkhat an si ve. Cu nih a fianh mi cu biazai hi ngaihchiatnak, lungfahnak, lunglawmhnak, saduhthahnak tbk hna…hlawi nak ahhin a rak sunglawi taktak, tihi asi. Nangmah tein na biazai ṭialmi, a ṭha maw ṭha lo ti i hngalh khawh hi a har ngaingai mi a si. Cun biazai leiah aa pumpe deuh mi hna nih an in relpiak tikah, anmah hmuhnak le tining in an in chimrel piak tawn lai. Cucaah cun, na biazai ṭialmi a ṭhat le tthat lo kongah lungbuai in na um kho. Nain, biazai na ṭialmi a ṭha ko ti a langhtertu 'caṭial ning' phun an um ve hna.
1. Ruahnak nganpi na hun phalh khawh.
Na biazai ṭialmi kha ruahnak nganpi pi he; hngalhkauh duhnak he a si ah, buaitaamnak he a si ah, harnak le fahnak, lawmhnak le nuamhnak...sunghzatlaknak le hlawhtlinnak he a si ah, sullam ngei in le na ruahnak pical he rup in na hun thai khawhmi nih khan na biazai a ṭhat ter, i sullam tampi a ngeihter. Ramkel kong, vawlei pumpi kong, fimthiamnak sangsang kong...tbk thil pipa kong theng na chim lo zongah, rumra a ngei kho. Chikhat lukmalak i na tonmi te hmanh ah ruahnak nganpi he na hun thai ahcun a pical ngaimi sullam he a hung nung kho.
2. Na ruahnak le duhnak akalpi khotu ṭialning phun 'ning le cang' in na hman khawh.
Biazai ṭial tik ahhin ṭial 'ning le cang' phun hi ithim awk tampi an um hna: Caang zeizat tiang na hlawi lai; awtlak aa khat maw khat lo; awtlaknak aa khatmi aa nolh kho maw tbk; awtlak theng si lo zongah, bia 'hriah le hrah' zulh in—catlang dan, biafang tthen, cahmelhchunhnak (punctuation) —ttial khawh an si, i cu zong nih cun na biazai thawtnam kha a thlen khawh. Ruahnak le tuaknak in purhdah khawh ding tiangin hmuhcuanhnak lei he aa pehtlaimi biafang zong na hman khawh hna. Biapi tawhfang simi cu, nangmah nih, naa thim thiam kha a herh ngaingai.
3. A ṭhat khawh chungin ṭhami biafang thimnak na ngeih.
Biazai ṭha pakhat khi zoh tikah, zeiruangahdah a ṭhat ti a si ahcun a chimning le a ṭialning ruang ah siseh, biatlang umtuning ruang zongah ṭhat a hlawhnak a tampi. Cuca'h cun na biazai na ṭial tikah na ruah chih ding cu: zeibantuk biafang dah ka hman lai tihi le zeibantuk catlang/biatlang dah ka hman lai ti hi a si. Tc: biafang pical maw biafang thuk...tbk. catlang tawi maw a sau...tbk. Cu nih cun na biazai a tlungtlang le akalning a mersan khawh, i reltik ah kaa a thawtter khawh.
4. A ṭhawngmi hmanthlak na hman khawh.
Ca na ṭial tik ahhin—biazai, capar, lenhoi, tuanbia si ah—na ruahchih dingmi cu ka lungduhnak le ruahnak men ka ṭial lai, ti lawng hi a za lo. Na caṭialmi, a reltu he ipehtlaihnak ngei kho seh ti na duh ahcun, biafang in, thukpi le fiang tein hmelchunhnak tampi na langhter a hau. Na tuarmi siseh, na ruahchanmi siseh, na duhmi siseh, na saduhthah siseh...na tumtahmi pawl zong kha fiangfai tein bia le hla he na hun hlawi khawhnak nih khan, careltu lungthin umtuning le a kalning kha a thlen lai.
5. Aherh lem lomi vialte na tan/cik khawh dih.
Biafang kip ahhin biadinhnak, biahalnak, bialehnak, dehphir, rinzau, lungsu, ...biaphihnak le cahmelchunhnak dangdang hna hi telh khawh an si. Cucu aherh lomi biafang hnawnnak zongah an ṭha. Aherh lo ah biafang a tamtuk ahcun biazai kha tuanbia maw lenhoi maw, silole capar phun tlukin rel ahau. Cunih cun biazai a filter. Cucah aherh lomi na tan/cik dih a si ahcun rumra ngei le sullam ngeimi biazai he na taang lai. I.e. Careltu nih fawi tein ifian a har lai. Cunih cun vuithum li zong a nolhter hna lai. Cu nolhnak nih cun na biazai umkal ning le sak a sining kha tliang tein afianter I sullam tampi a ngeihter khawh.
6. Na ṭial hnawhchan taktak mi na hngalh khawh.
Cheukhat Lai mino biazai ṭialtu zoh tik hna ah (misoi duh si loin mu), ṭial cu an thok phot ve. Biahram an hun sih hrawnghrang khin cun, "Heee, ka thiam tilo," hei ti le an biahram he hmanh aa keihkawh ti lomi biatlang vun phirh khi an hmang ngaingai hna. Aruang cu zeiset hi dah mi nih hngal colh hna seh, pur colh hna seh, kawl colh hna seh ti ruat cungcang loin ca an ṭial caah a si. Cucah cun hngalhter na duhmi hna kha nangmah lila zong nih na hngalh ahau. Cunih cun careltu he pehtlaihnak ṭha an pek lai.
7. Careltu kha lung le thin lei in lehnak na ngeihter khawh hna.
Cheukhat biazai kan rel tik ahhin kan ti tawnmi cu, "Attha bak! Ka mitthli hmanh aka tlakter! Ka uar bak!..." hei tbk lehnak hi an si. Cu ve bantukin, biazai na ṭial tikah careltu lung le thin lehnak tiang na ngeihter khawh hna hi a biapi. Cu cu biafang thimnak in siseh, cahmelchunhnak (punctuation) thimnak in seh, na tuahto khawhmi lawngte an si. Cucaah cun biazai na ttial tikah biafang ṭhawngṭhawng hman khawh izuam.
8. Hliphlau ngai in careltu ruahnak na hun cawlcanghter khawh.
Biazai nih lung le thin asuk khawh bantukin ruahnak le tuaktannak zong tampi in a cawlcanghter khawh ve. Na biazai ṭialmi nih mi a ṭahter men hna lai lo, mi lungthin a cum men lai lo, nain saupi tiang an i cinken khawhmi le an hngalh camcim khawhmi nih khan na biazai a nunter, i cu nih cun biazai a thawtnamnak le a sunlawinak zong kha a tehter chih hna. Cucaah cun ruahnak a hun la tu biafang hna, silole tahchunhnak, hmelchunhnak, langh-phonak tbk zong tampi in na hman khawh ahcun na biazai kengruang ruh na fehter a si.
"Hi Ram-ling Ah"
Hi ram-ling ah kan phirmi nun
Buaibai vevu ko, con lo con,
Kan ramri he tthen, vairang vawlei ah,
Kan 'Vakok' thi, 'vanzuang' lawr, ka thin hih,
Saimahrang in ruahmi awaan avuan.
Mithi minung kan si; liamcia ni chungah
Minung kan rak si, nichuah ceu, rak hmu in,
Dawtnak thlavel chungah kan rak nung, atu
Hi ram-ling ah kan tlu.
Mah le mah bia kan ilek!
Mi kut hlan dingah kan kut thi,
Midang nun ca’h kan zeite paw-lo!
Hi mithi kan sinah na zumhnak na khiah ve ahcun
Kan zapi'n kan uih lai, Utlak cho cuh in,
Hi ram-ling ah kan mawn.
Biafe: Ramdang kan nun ah kan tonmi hmuhtonnak: ramṭha ah kan um kan ti nain; bu kuai kan uar ning le, pakhat le pakhat kan I dawt lo ning; ngakchia ṭhanglio mi hna nih nu le pa zei an rel lo ning hna; ṭhanchonak ah kan lung aa rual lo ning, pakhat le pakhat kan ibawmh duh lo ning tbk hna…boruak ngangan kan ngeihmi hna zei kan irelpiak lo ning kha funtomnak a si.
Bialak ah…
Biahlei ah, vei, mino nih ca kan ṭial tikah ka uarlo ngaingai pakhat a um. Cu cu ṭhancho dawntu zong a si tiah ka ruah: biafang thuk le pical kan hman tikah a sullam langhter lo le fianter lo hna in kan ṭial men mei. Areltu nih an ifian lo tikah hi hnu hmailei ah rel nolh an duh ti lo. Cucu thil poipang ngaingai asi. Cucaah cun, ca kan ṭial tik ahhin, "A! Hi cu an thei sual hnga lo," tiah biafang sullam te zong belh chih tawn usih. Cuti kan tuah i a reltu nih an ifian i an cawn a si ahcun ṭhancho a si pinah kan ca kan dirpi zong a si. "Mi nih an hngalhfian khawh lo dingin biachim hi fim ngaingai cu a si lo; mi nih an hngalhfian khawh dingin bia na chim khawh ahcun mifim na si," tiah mifim pakhat nih a ti.
Biadonghnak
A donghnak ah seh aw, a cung lei i kan chim/ṭial bantuk hin ṭhancho lam hi a lamkip in zawh khawh a si. Cun biazai ṭial tik zong ahhin, "A! Um seh! Kei cu ka thiamlo," ti mei ding si lo cuh! "Nang cu na ṭialmi hmanlo," tiah ho hmanh ti khawh zong kan si lo. Ning le cang kan ngei cio. Na biazai ṭialmi ṭha zungzal seh tiah phung le phai zong a um lo. Cucah cun caṭial cu ngol hlah usih. Kan nunphung a buhri sual lai!
