*Biahmaiṭhi:*
Mah hlan ka caṭial mi hna na rel bal ahcun Kawl cozah rianṭuannak le Kawl ralkap hi a hua i, a doh ngaingai mi ka si hi na ka hngalh lai. Tutan ka capar chung ahhin, pumpak hmuhtonnak deuh he aa pehtlai mi tuanbia hna cu char in, hitin cutin Kawl cozah nih, kan rak i hngalh lo karah, Laimi tampi a kan fir ning a si, timi hi langhter kaa zuam lai. Kum khua upa tuk ka si lo caah, tuanbia le thil sining a dikthlir in ka pehtonh kho men lai lo. Asinain, a fian khawh chung fiang ding in pehzulh in langhter cu kaa zuam ve lai. Hi capar ka ṭial duhnak a ruang cu Lai mino tampi hna nih, Kawl ralkap le cozah rianṭuannak hi hngal chin kho ve usihlaw, lungfim deuh in cawnnak zong hi ngei kho ve usih ti ruang zongah a si i, mino hna lak ah biaruahnak le hlathlainak a chuahpi tu si ve seh ti ka duh ruang zongah, hi cabia hi ka ṭialnak a si.
*A pakhatnak: Kawl zu nih a kan hloh*
Zu timi hi mi zeibantuk miphun paoh caah hman mi a si. Caan tampi ahcun nuamhheihnak ah, thlopbulnak ah, siiai ca ah le damnak caah hman a si tawn. Kannih Laimi ca zong ah zu din cu nunphung pakhat a si. Cu a si ve caah cun, kan pipu chan in zupu dawp le zureu din tibantuk hna hi kan rak ngeih cang mi an si. Fang zu, zureu le theihang zu pawl khi Laimi tampi nih cun kan din tawn mi an si. Mah tein tuah khawh mi an si i, pumpak ngandamnak zong fak tuk in an hnursawn lo pinah, a tongh zia thiam ahcun ngandamnak tu an ṭhat ter tawn.
Asinain, Chin ram chungah Kawlmi cu zu zuar ah an rat tikah Kawl zu cu man fawi tein an zuar i, zei hngal loin mi kip nih kan cawk i kan din cio. Mi kip ti tikah, ngakchia, upa, nu le pa tiang khin chim duh mi a si. Zu chia kan din tikah, kan ngandamnak a hnursawn i kan nun khua a tawi ter. Hakha te hna ahcun cozah nih zuarnak nawl (licence) a pek hna i, a zeitihmanh in kham awk a ṭha ti lo. Keimah hmanh hi tang cheu ka kai in, cu bantuk zu cu a rak ding bal mi ka si. OB, BE, Bengkeng zu, C-plus kan rak ti hna i, man fawi tein cawk khawh an rak si. Tam deuh kan din ahcun kan hrut, i cucu mi tampi nih cun ‘zu felat’ kan ti tawn mi khi a si.
Cu bantuk cu kan din tikah, kanmah Lai zu kan duh kho ti lo. Aruang cu a man fawi. A rit fawi. I a cawk zong a fawi. Lai zu cu a tuahto zong a har i, a tuah caan zong a rau. Cu tikah, Kawl zu kan hman ning hi a kai chin lengmang. Kum 2000 hnu le bang cun, biatak tein Chin ram ah Kawl zu a puah bak in a puah tikah, Hakha hna ahkhin cun zudawr zong a karh i zu inn zong a karh.
Cu bantuk zu kan din tuk ruang kan lungthin a ṭha ti lo, kan cuap a rawk, kan kal a rawk, kan thin a kang, kan thahri le thihri an rawk, kan thluak a rawk i a nepnak ahcun kan pum tiang zong a rawk. Cu nih cun kan Chin miphun caah poipang tamtuk a chuahpi. Kawlram chung hmanh ah a nun khua a tawi bik pawl, a ngan a damlo bik pawl le a ṭhangcho lo bik mi miphun ah kan cang.
Asinain, Kawl zu nih cun a kan nanh tuk cang tikah, kan zaam taak kho bak ti lo. Biaknak lei nih Kawl zu a doh tikah, zu a ṭhatlonak le a muisam kongkau tlamtling tein aa chimrel kho lo. Zu kan din ruangah a kan hnursawn piak mi kan ngandamnak kongkau zong tlamtling aa chimrel kho ti lo. Kawl zu din hi a ṭha lo ti kan va theih cio khi cu, siizung i a thi ban dirhmun i kan va dir hnu ceo ahkhin a si. Aruang cu, zudin a ṭhatlonak kong hi sianginn ca ah kan rak cawng lo. Cun, biaknak lei nih cawnpiaknak a ngeih tikah, Pathian duh lomi, thihnak, le hell ram tlaknak rumro in a kalpi tikah, zu a sinak le a sining dirhmun taktak khi ho nih tlamtling in kan rak thei lo.
Cucaah, keimah hmanh cu, tang cheu ka kai cun zu din ka thoknak a si. Kawl zu din ding ahcun kaakiplo ah cawk khawh a rak si. Lai zu din ding ahcun, mah tein thilnu i zelh a hau, fathau i zelh a hau, thingthei i zelh a hau i, a rak fawi lo. Pastor le sianginn saya chungkhar sinah a um mi ka si fawn tikah, cu bantuk va tuahto zong cu a um bal lo.
Cutikah, a thli in thil tuah a tam. A thli in tuah ding ah le Lai zu nak cun Kawl zu hman zong cu an fawi deuh. Cuticun, Kawl zu nih mino tampi hrawh hram a kan thok cu a si. Cun, kan pale le upa pawl cu chim lo, mino tete, ngakchia tete Kawl zu ah a hnim in kan rak i hnim tikah kum 18 tlin hlan ah a liam mi kan hawile zong hi an um, i an tam.
Kawl ralkap cozah rianṭuannak ruangah, Kawlmi hna nih fawi tuk in Kawl zu cu kan Chin ram ah an rak phir khawh lengmang caah, kan ram nunnak tampi an khangh. Laimi tampi nih hihi kan hngalfiang kho lo. Khrihfa zumhnak nih zudin cu sual rumro in a kalpi tikah, zuding paoh cu sual phawt rumro an si tik le phundang deuh rumro in zoh le hmuh an si tikah, a ding le dinglo karah ramri a ser. Cu nih cun, Kawl zu kan doh khawh lonak ding caah lam tampi a rak sersiam chin ve. Nihin ni ah Chin mi kan thihnak bik zong hi zudin ruangah a si rih i, tutiang kan tei khawh rih lomi a si.
*A pahnihnak: Kawl ca, holh, le nunphung nih Chin ram a vah*
Atu hnu ahcun Chin mi tampi zong kan lung a fim cang nain, zapi-zaran nih tlamtling in kan rak hmuh khawh lo ruangah, fak ngaingai in a kan hnursawn manh i, tutiang zong pehzulh in a kan hnursawn rih ko.
Ahnu bik Laica ca cawnnak, sianginn chungah ka rak ngeih hi Hakha khuathar i sianginn pi ahkhin a rak a si. Tang 2 hrawng ka kai lio a si rua ka ti. Hi lio ahhin, cozah phung thar a rak um i, cu phung thar nih cun sianginn ngakchia nih Kawl ca biatak tein kan cawn ding, Kawl holh biatak tein kan rak thiam ding hi a rak kalpi mi cu a si.
Laica cawn kan ngol bak cun, sianginn khan chungah Kawl holh deuh hman ding ti a rak si. Cutikah, zunzun le ekchuah caan i zunput kal duh zongah Kawl holh in nawl rak hal a rak a hau. Ka hawipa pakhat Van Chin Hmung timi hna cu Kawl holh a rak thiam lo caah a ek le a zun chuah zongah, a rak i sim lengmang zong ka mitthlam ah a cuang tawn.
Hi lio ahhin cun a ruah awk kan rak hngal lo. Kan kum khua zong a rak no pinah, nulepa zong nih cuti khati tiin chimhrelnak a rak um lo caah, zei kongkau hmanh rak hngalh a si lo. Phung thar an tuah mi cu, mitcaw bang cun kan rak zul, i kan zulh khawh lo le dantat lengmang kan rak si.
Aneh hnu ah biakinn hna ah, kharte le kharpi caan ahkhin Lai ca cawnnak hna hi kan rak ngeih lengmang. Cu zong cu, cozah rianṭuan nih an rak theih ahcun an rak duh lo ti zong khi, kan sayamah nu nih a kan rak chimh bal zong khi, tutiang ah thluamthlam in kaa cinken rih.
Atu hnu ka ruah lengmang tikah, hramhram in Kawl nunphung a rak kan cawnter tihi ka hmuh mi cu a si. Nunphung pakhat ah i fonh khawhnak ding ca le i kawp khawh venak ding caah cun (cultural integration) cu nunphung nih a hman mi ca le holh hi a kau bik mi innka a si. Nunphung cawnnak (cultural assimilation) ca ahhin ca le holh a biapit hi Kawl cozah nih tuan tuk in an rak hmuh i, an rak theih hngalh cang ti zong khi ka vun fiang ṭhan.
Tu ahcun, an chim cio tawn khi, Hakha khuachung ah Lai biafang le Kawl biafang an i naang kan ti tawn khi. Kawl ralkap cozah zong an rak zer ve hrimhrim. Sianginn ca cawn mi le chimhrelnak (pedagogy and curriculum) in an rak luhter tikah, kanmah ngakchia cu va um rih seh, nulepa hrimhrim nih a ri le ra an thei kho lo.
Cuticun, tlamtling in, sianginn in Lai ca cawnnak hna an hnon khawh hnu ah, Kawl ca cawnnak zong an thar chuah khawh, i Kawl ca cu kan kokek ca le holh bang in kan rak cawng.
Hi sin ahhin, miphun hawi karah i thlaidannak, i zawmhtaihnak, i hngalhthiam lonak, i zuamcawhnak le i hnursawnnak te hna hi fak deuh in kan ton ve.
*A pathumnak: kan Vailam tung tampi an tluk lio ah, an pura pawl an dir*
Kan Vailam tung tampi an pur i Kawl pura tamtuk an dir tiah biatak tein buai hram kaa thok ve hi, Malaysia ka um lio ah a si i, kum 13 hrawng ka si in a si.
Mah hlan ahcun, Chin ram chungah ka um ve ko nain, Kawl ralkap cozah nih vailam tung an phur mi kong te pawl hi ka rak thei bal lo. Tutan i vailam tung le pura tahchunhnak ka hman mi zong hi biaknak dirhmun hmelchunh pah in tahchunhnak (metaphor) ka hman mi a si.
A um cia sianginn hna remh le sersiam ṭhan an hauh lio ah phungki sianginn heh tiah an sersiam hna. Dum le lo ca hmanh ah kan vah sian lomi tlangsang le hmun rawn cungah an pura pawl heh tiah an ser hna i, an dir ter hna. Pungki thlacamnak zong cu thang taktak in an chuah i, Rungtlang khin Hakha Lan-sung tiang hmanh khin aa thei tawn.
Kanmah Chin mi chung in ngakchia tampi, hramhram in phungki ah an luh ter hna, an phungki pawl zong tlumtla ngai in kan Chin ram chungah an ṭhut dir ter hna.
Ram pakhat nih a herh bak mi aa telmi hi zumhnak (belief) hi a si ve. Kawlram pi zong cu zatuak 90 paoh cu bodah-bahdah a zum mi kan si caah, a ram ning in biaknak pakhat kan i hrawm ding cu an duh. Cu tikah, biakinn caah, pumhkhawmhnak caah, hmunhma kan herh tikah, cozah lei in hnursawnnak a tam ngai tawn. Biaknak nih a bawmh mi ngakṭah sianginn saknak ca hmanh ah hmunhma kong ah a buai ngai tawn.
Asinain, anmah pura saknak bal ahcun kan pipu ti le tlang an ui lo. A rem an tinak paoh an khoih, an choih, an khorh i, i an den dih.
Cu i a theitlai cu, mithmuh kuttongh in hmuh khawh a si. Mah hlan ahcun Chin ram chungah hman bik mi biaknak hi Khrihfa biaknak a si i, zatuak 95 paoh hi cu Khrihfa kan rak si lai tiah zumh a si. Atu ahcun, zatuak 80 hmanh hi kan phan lai maw phan lo, khi dirhmun ahkhin kan dir.
*Hi vialte hi tuan te rak thei ninglaw Kawl ralkap cozah cungah ka lungput zeidah a lawh lai?*
Hi biahalnak hi kaa hal tawn mi a si. Hi vialte hi tuan tein nulepa hna nih, mino tampi hna nih, ngakchia hna nih, cun tarnu tarpa hna nih rak theihngal usihlaw, ramkhel kongah kan lungput hi aa dang deuh hnga maw ti hi a si.
Pumpak in ka chim ngam mi cu: aa dang tuk lai. Zudin a ṭhatlonak le ṭih a nunnak hi sianginn ah ka cawn caah, zudin hi ka ngol. Ka din ti lonak kum 10 a luan cang. Ka ngakchiat lio tu ah ka rak din i, ka upat hnu ah ka ding ti lo. Phun dang cun, ka rak theih lo caah ka rak din i, ka theih hnu ahcun ka ding ti lo.
Kawl ralkap cozah rianṭuannak kongkau pawl hi tampi in Chin mi sinah thawngṭha bia le phungchim bia kan zamh khawh bantuk hin i zamh kho ve sehlaw, mino tampi ruahnak le lungput zong hi a kau deuh ve ko lai. Amahbelte cu, Kawlmi paoh hi huat awk an si lo i, doh awk an si lo. Acozah rianṭuannak ṭhalo tu hi kan doh ding a si ko.
*Pumpak ruah mi:*
Chin ram chung zongah, mino tampi nih cun an hngalhfian cio cang lai tiin ka ruah. Ahlei in, tutan ram buainak nih hin mi mit tamtuk a au ter. Cu nih cun, tuanbia le sinak tampi zong a kan theihter pinah, Kawlram ralkap cozah tuahtonak ṭhalo zong a kan hmuhter i a kan theih ter.
Kan hngalh ding mi cu: Kawl ralkap ralchanh in duhlonak a langhtertu hna heh tiah a kan tlaih, a kan hrem i a kan thah len mi nak khin, cu bantuk tiang in tuah khawhnak a ngeihter tu hna zulhphung (policies) doh awkah a har mi pawl kan hngalh khawh le kan theih khawh hna hi a biapi. Hi vialte hi tlamtling tein rak hmu hngal kho usihlaw, ramkhelnak sual hmuh in kan hmuh lonak hi, nizan tih ni ah si loin, a luan cia kum tampi chung ahkhan a si cang hnga. Cun, mah te i hruainak vawlei ahhin bawh bu tal cun a vah cun a kan vah ter cang lai.
*Biadonghnak:*
Tutan ka capar hi a tlangpi deuh in ka chimrel mi a si. Pumpak hmuhtonnak ka phir chih caah, a sau ngaingai mi a lo ko. Asinain, Kawl ralkap cozah tuahsernak ṭhalo pawl hi diktliar ngai in pakhat hnu pakhat in chimrel ahcun a tamtuk chinchin. Tutan i ka duh bik mi cu mino tampi hna nih hin kan ram ramkhelnak he i hlat i tim loin, i naih chin lengmang usihlaw, hmunkhat te ah ruahnak kaupi he kan ram le kan vawlei hi dirpi hna usih, ti hi a si. Kanmah cio nih kan ti lo ahcun ho nih dah a ti lai?
