Biahmaiṭhi:
Nihin tiang i nitlak lei ram nih
an pom rih mi cu: chungkhar hi cawnnak aa thawknak hrampi a si, timi zumhnak le
hmuhning hi a si. Cucu, nu le pa khuaruahnak sawhsawh lawng siloin, thiamsang
tampi hna, sianginn sang tampi hna le, fimcawnnak lei he pehtlaih in
hlathleinak tampi a tuah mi hna nih, ngakchia an ṭhan ningcang le zeitindah an
pawngkam nih a ṭhihkheih hna timi dothlatnak an tuah tikah an hmuh khawh mi cu
a si. Siibawi te nih an ti tawn mi cu ‘nu pawchung i a um liomi ngakchia sem
hmanh nih khin holh ṭhalo le i aukhuan hnawhnak awaan te hna khi a hngalh khawh’,
ti a si i, cu ve bantuk cun, holhka ṭha te zong khi a hngalh khawh ve, tihi a
si. Laimi nih kan i palh tawn ngai mi, “Kafa, a lung a fim rih lo, a lungfim
cun a ṭha te ko lai” ti chim kan i fawih tuk mi hi a si. Hihi ngakchia ṭhanchonak
ah donkhantu ngan bik a si. Tutan cabia nih hin nu le pa le fale kan i
pehtlaihnak, kan i chimh cawnpiak ningcang le kan i zohkhenh ningcang kongkau
hna hi biatak deuh in purhdah aa zuam lai.
Chungkhar ah i pehtlaihnak
Chungkhar ah i pehtlaihnak ti tik
ahhin ruah thiam ngaingai a hau. Chungkhar ah i pehtlaihnak ti tik ahhin,
fanule le fapale le, nu le pa kar i kan i pehtlaihnak mu, khikhi a chim duh mi
a si ko. Cu pehtlaihnak cu pakhat le pakhat i chawnhbiaknak, i zohfelnak, i
dawtnak, i zaangfahnak le i cohlannak hna nih an dirpi mi a si. Cu ve bantuk
cun, chungkhar ah i biakchawnh ningcang te a ṭhat lo, pakhat le pakhat i
dawtnak te hna a um lo bu cun pehtlaihnak ṭha ser hi a har ngaingai mi a si.
Nu le pa dirhmun ah a dirmi, na
fanule le na fapale kongkau ah lungrethei in na um tawn ko lo maw? Na fapa le
na fanu na duh ningcan in an um lo tikah na ngaihchia ko lo maw? Mibu mithmuh
ah aa dawh deuh lomi nuncan ziaza hna, na fapale le na fanule nih an tuahser
tik hna ah hawi hmai khah lo na ngeih can zong a um tawn ko lo ma? Pathian
sinah na fanule le na fapale an ṭhatnak hnga thla na cam tawn ko lo ma?
Nu le pa dirhmun ah a dirmi, na
fanule le na fapale kongkau ah khua fak ngai in na ruat lem lo, lo mei? Na
fapale le na fanule hmaika ah tlako in zu naa coh in, khu hlulh in kuak na pak
luaimai tawn ko lo maw? Na fanule le na fapale hmaika ah holhka ṭhalo, i sum
lem loin, heh tiah na chimrel tawn ko lo ma?
Nangmah pumpak na lungput,
khuaruahnak le tuahsernak nih hin na fanu na fapa an nunnak ahhin tampi in bia
a chim. Na tuahsernak nih hin an lungput tampi a thlen hna. Na tuahsernak nih
hin an khuaruahnak tampi a thlen hna.
Inn chungkhar i i pehtlaihnak a ṭhat
lonak a ruang bik hi kawl a si tikah, nu le pa hi an rak biapi tuk, cu ve bantuk
cun inn chungkhar pehtlaihnak ṭha ca zong ahhin nu le pa hi an biapi tuk ve. Nu le
pa tampi cu, kanmah duhnak ruang le kanmah zawn lawng i ruah ruangah fale kan
daithlanh ngai tawn hna. Cun, kan sifah harsat ruang i ṭuan kawl a hauh zongah
fale tiang in kan daithlanh tawn hna. Cun, kan fale duhherh mi ruat lem loin
kanmah nih kan duhning lawngin ṭhudir hna seh timi ruahnak kan ngeih ruang
ahhin kan fale hi kan daithlanh ngai tawn hna. A nepnak i cu nih a chuahpi mi
cu ‘pehtlaihnak’ ṭhalo timi kha a si ko cang.
Cu hmanthlak he aa dang ngaingai
mi cu, ‘inn chungkhar ah pehtlaihnak ṭha’ timi hmanthlak hi a si ve. Cucu, fale
le hmai i kan chiah hna nak nih khan a dirh mi a si. Nu le pa ṭuanvo ngan bik
cu fale cawmken, zohkhenh, dirpi le kilkawi hi a si. Cu ṭuanvo cu, biatak
ngaingai in kan ruah i tuahser kan i zuam tikah, a theipar cu fale nih hin an
zun ṭheo tawn. Chungkhar pehtlaihnak a ṭhatnak ding ca ahhin, heh tiah na fale
kha an duh mi paoh na zawn hna a hau lem lo. Asinain, an herh mi na zawn khawh
hna nak ruangtu ahkhin a si deuh. Tahchunhnak ah, na fanu na fapa nih a duh mi
thil paoh hei in hauh sehlaw, a duh ning paoh in thil na tuak piak, na ser piak
i na cawk piak a si ahcun—a neh hnu ahcun ‘bank’ tangka inn hmuh in an hmuh lai
i, cu nih cun rawhralnak lam zong a sial. Asinain, a herh mi thil tu kha na
hmuhsak i, na tuahser piak i na chimh cawnpiak ahcun—cu nih cun hmailei a
nunnak lamthluam kha a ser suaumau ve lai. Fale hna an ṭhan lio i an herh mi
pawl hna hi thil man fak pipi an si lem lo cu. Chungkhar hmunkhat te ah rawldum
ṭinak te hna, chungkhar hmunkhat te ah lentecelh ṭinak te hna, leng chuah ṭinak
te hna le i pumhkhawmh ṭinak ngeih te hna hi dawh a si ko cu. Cu nih cun, na
fanu na fapa kha ‘khah, ka fa, na pawngah dawh kan um ko hi, kan i dirpi ko
hih, zeihmanh phang hlah’ timi hngalhtheihnak khi a ngeihter hna i, cu nih cun
ngakchia lungput, khuaruah ningcang le tuahsernak kha a ṭhatnak leikap in a
tunmer tawn.
Fale daithlanh mi maw na si? Fale
zawnruat mi dah na si? Fale duhmi paoh tlinh aa zuammi maw na si? Fale herh mi
tlinh aa zuam nih dah? Pehtlaihnak ṭha ngeih na duh ahcun biatak in khua na
ruah a hau! Nangmah pumpak biakhiahnak nih na fale nun ca tiang biatak ngai in
bia a chimrel khawh i thil a hmuhsak khawh. I ralring ko!
I Chimh Cawnpiaknak Kongkau Ah
Ka fanu, ka fapa hi, hi tin na um
ding si lo tiah ni chiar zaan chiar ka cawnpiak lengmang ko e! Chimh cawnpiak
zongah aa hlei lo! A lungfim a fim te ko lai. Hi ruahnak le chimrelnak hi na
hman ngaingai vet awn mi a si ve ko lo maw? Na fanu na fapa na cawnpiak len ko
hna nain, hma a kal lo ahcun khua na ruah hau mi a um cang! Cu khuaruahnak cu
thuk deuh vak, kau deuh vak le ralrin deuh in fuhpanh hau mi khuaruahnak khi a si
cang. Na fanu, na fapa na cawnpiak khawh ti hna lo cun na ruah hau mi cu
pehtlaihnak ṭha kan ngei maw? Tihi a si cang. Cun, na ruah hau hoi rih mi cu, ‘Ka
mit hmuh lonak pawngkam ahhin ka fanu ka fapa hi zeibantuk hawikom he dah a
tlawnlen?’ tihi a si fawn. Cu pinah, hngalhtheihnak naa zuam a haumi cu, ka
fanu ka fapa ziaza le lungput hi zeitilei hoih dah a umkal ti hi a si. Hi pawl
hngalhtheih hi, can zeimawzet cu a rau lai nain, nu le pa caah cun a har lem
lomi an si.
Ngakchia ṭhan ningcang a
dothlattu thiamsang pawl nih an timi cu, “Bia lawng in i chimhhrinnak cu
ngakchia nih an philh lengmang tawn,” an ti, asinain, “Bia he tuahsernak he
chimhhrinmi ngakchia nih cun chimhhrinnak hi aa cinken khawh ngaingai i aa ṭhanpi,”
an ti. Nang, zeitindah na fale na chimhhrin ve tawn hna?
Chimhhrinnak ti tik ahhin, Laimi tampi
mitthlam ah a cuang colh mi cu tuk le velh, sik le cak ti bantuk hmanthlak khi
an si colh. Cawnpiaknak ti tik ahhin, Laimi tampi mitthlam ah a lang colh mi cu
Pathian bia in cawnpiaknak le sianginn ṭha kaiter ti bantuk hmanthlak khi an si
colh. Asinain, a biapi tuk mi thlungpi kan philh mi cu: nu le pa, hmurka le
tuahsernak fonh tonh in fale cawnpiaknak ngeih hi a si. Nu le pa dirhmun na dir
cang le na dir tik i na hngalh ding mi, ka fale ka cawnpiak ti i na kutke na zo
cang hnu cun, khakha cu cawnpiaknak le chimhhrinnak a si ti lo. Dantatnak a si
cang. Dantatnak hi cawnpiaknak le chimhhrinnak ah hmanmi a si lem lo. Palh mi
tuahserhnak ruang i intuarmi tu khi a si deuh tawn. Fale nih thil sual an tuah
tik le, poipang an ton tik ah ‘dantat’ aa rep tuk mi nu le pa nih cun kan fale
hi kan zer ter hna. Zeicahtiah, a dik lo, a hman lo ti an hngalh mi thil an
tuah tik i dantat an si tikah, hi thil ka tuah ahcun mi sual mi palh ka si cang
lai i, ka nu le ka pa nih dan an ka tat ṭhan lai ti kha a hngalh lai i,
phehthuh le silhnalh aa zuam lai. Cu nih a chuahpi cu: pinnak/phinnak kha a si.
Ti duh mi cu, kha ‘dantatnak’, chimhhrinnak le cawnpiaknak i ruah mi kha,
nangmah an hrialter tu lila ah a cang, ti khi a si.
Fanu fapa cawnpiak na duh ahcun
tuk le velh, sik le cak lawng kha i hmuahchih hlah! Bianem le tuahser ṭha kha
fonh tonh hna law, lungput ṭha le khuaruahnak ṭha he na fanu na fapa kha
fuhpanh hna. Ṭhihpheih hna hlah! Chimh duh mi cu, na fanu na fapa nih zu ding
hna hlah seh, kuak zu hna hlah seh, zeidang thil ṭha lo tuah hna hlahseh ti na
duh ahcun, nangmah kha tuah lo khawh i zuam. Naa zuam khawh hringhran lo a si
ahcun na fale hmaika ah si loin, an in hmuhtheih khawh lonak hmunhma ah din le ei
i zuam. Cu nih cun rian tampi a ṭuan lai. Cun, na fanu na fapa, na zu dur, na
zu hrai lak ṭukṭak, na kuak bawm lak ṭukṭak, meiṭek lak ṭukṭak, zeitikhmanh ah
fial hna hlah! Ram ṭha a phan cang mi ngakchia cu kan i rel. Hakha te hna ahcun
kum 6 ngakchia zong zu cawk khawh a si. Cu ve bantuk cun, ngakchia hi zu cawk,
kuak cawk le kunva cawk ah fial lengmang an si. Cucu, 1, 2, 3 in 100 tiang
hmanh rel an thiam hlan ah, zu cawk, kuak cawk, khaini cawk le kunva cawk a
thiam cang mi ngakchia an tamtuk cang. Cu nih cun, ngakchia lungthin kha a
hrawh ngaingai. Atu le tu in an hmuhmi thil kha an hrial kho lo. An lung a
hring i an hnabei a sei zungzal. Cucu, na hngalh lo buin, na tuahsernak nih
ngakchia thil ṭhalo a cawnpiak mi hna a si. Khah, zu le kuak kong lawng dawh
kan chim rih hi awh! Fale bia chiakha in na volpam tawn ko hna lo maw? Kha le
bang kha cu direct bakin ziaza ṭhalo i cawnpiak le lungthin put ṭhalo i cheuh
khi a si.
Nu le pa dirhmun ah a dirmi na si
cun, na fanu na fapa nih khuaawng tong ve hna seh ti a duh mi na si hi, ka
hngalh. Na fanu na fapa nih hawi tluk ve hna seh timi duhnak a ngei mi na si
hi, ka hngalh. Na fanu na fapa nih fimnak sang, hngalhnak kau le nuncan ziaza
dawh ngei ve kho ve hna seh timi saduhthahnak a ngei mi na si zong, ka hngalh.
Asinain, ka hngalh lomi cu, zeitin na fanu na fapa na cawnpiak hna lai, tihi a
si. Sihmanhsehlaw, nang nih cun cu zong cu na hngalh chih. Hi hnu cu ‘dantat’
lawng kha i rep hlah! Nangmah ziaza zoh tu kha i rep law, fale cawnpiak khawh i
zuam hna.
I Zohkhenh Ningcang Kongkau Ah
Kan fale, nungak tlangval an hun si
tik i zohkhenh a hau ti lomi timi fanu fapa tuanbia khi zoh ṭhan tik ah, an
ngakchia deuh lio tein, ṭha tein conghhramh mi minung an sinak hi philh awk a ṭha
lomi a si. Mi tlumtla, mah le mah aa hngal mi le ṭhancho a panh minu mipa khi,
chungkhar zohkhenhnak ṭha theipar a tingco mi dawh an si tawn ko cu.
Nu le pa nih cawnpiak bel lem lomi
minung tampi, a hlawhtling mi an tampi ko si, ti zong biaalnak a um kho mi a
si. Asinain, cu bantuk minung milu le, cu bantuk minung he aa ralkah mi milu hi
hmunkhat i chiah ṭi hna i zohfel ṭi ding ahcun, a tlingtlak lo ngaingai. Milu
zat ah aa thlau tuk i tahchunh awkah a har ngaingai mi khi a si.
Chungkhar ah i zohkhenh ningcang
ti tik ahhin i palh sual a fawi te. Laimi nih ‘mi le mah’ ka zohkhenh kan hun
ti ah ahkhin cun, a lang colh mi a biafang le biabor hna cu: an paw ka cawm
hna, thil ka zelh hna, tangka in ka bawmh hna, sianginn ka kaiter hna, ti
bantuk hi an si colh. Cucu, an dik ve i an hman ve. An dik lo an hman lo ti al
ahcun, a altu kha kan palh colh. Zeichatiah, hi bantuk tuahsernak te hna hi ‘zohkhenhnak’
timi cu an si ve taktak cu. Asinain, chungkhar i zohkhenhnak timi hi kau deuh
in kan purhdah ding ka duh.
Laimi dah ti lo, hmundang hna
ahcun minung sinak le ngandamnak hi kapli in an cuanh bak. Taksa, thin le lung,
thlarau le hawikomhnak. Kannih Laimi hi ‘thlarau’ leikap hi a hrut thingfung
tlaih in aa tlaih ve mi kan si. Cu nih cun, pakhat le pakhat kan i zohkhenh
ning le cang le thil sining khi a thlen ngaingai. I, hi nih hin caan tampi cu a
ṭhatnak leikap nakin a chiatnak leikap in a kan ṭhihkheih deuh tawn. Cucu, kan
miphun kongkau hlathlainak an tuah tikah ah a lang cu.
2010 kum chung i, Chin Ram
kongkau UN kut tang um bu pakhat nih hlathlainak a tuah tikah, Chin Ram minung hi
500. 000 deng kan si, tiah a ṭial. Cu ahcun, miphun pakhat kan dirhmun le kan sinak kha ngandamnak kap in an hun hlat
ciammam cu Chin ram average life expectancy/zapi zaran nun can hi kum 54 lawng
a si. Chim duh mi cu zapizaran hi 54 tiang lawng kan nung ti nak mu. Cucu, vawlei
cung average life expectancy a niam lei pawl ah aa tel ve cu. Amah belte, 2014
miphun lurelnak an tuah ṭhan tik ah kum 63 kum thum ah a ṭhial. I cucu, thil ṭha
ngaingai a si. Hika i chim duh bik mi cu, Laimi hi inn chungkhar ah kan i
zohkhenh ning hi kan daithlang deuh tawn ko, tihi a si. Pakhat le pakhat hmurka
le pum cawlcanghnak (verbal and non-verbal) dawtnak, zaangfahnak le
ngaihthiamnak te hna hi i hmuhsak le a langhser khi ngandamnak a biapi
ngaingai. Pakhat le pakhat hmurka ṭha te i chawnh te hna khi i ‘zohkhenhnak’
(hospitality) nemnak le ṭha bik hna a si tawn ko cu. Asinain, nu le pa tampi cu
kan thei tawn lo i, kan fale hi kan duh lo ning in an um tik ah, kan bengh hna,
kan thik kan thik hna i kan aukhuan hnawh hna; cun kan pamh tawn hna. A ngaingai ti
ahcun saram hmanh nih khi bantuk cun a fale khi a zohkhenh bak hna lai lo! Khi
bantuk kan hman ruang ahkhin fale a ‘zohkhenh’ mi hringtu nu le pa dirhmun ah dir
tawn loin ‘fale a ṭhihpheih mi’ hringtu nu le pa dirhmun ah kan dir tawn.
Cun, kan fale an zawtfah tik ah,
an paw fah tikah, an lu fak tikah, cuti ngaingai i an intuar lemlo a si cun kan
ruahnak le sii-inn hi aa hlat ngai tawn. Tahchunhnak ah, nihin tiang ah tampi
nih kan hman rih mi cu, kan fale nih ka nu ka pa, ka paw fak an ti tik ah, na
ek va e law a dam ko lai hei ti phun mu. Ka ek cang, a chuak kho lo ti lo, hei
ti ah, vai seng rih ko, hei ti phunphai mu. Hi bantuk i zohkhenhnak ṭhat lo
ruang ahhin Laimi kan nun khua a tawinak zong hi a si ve. Cun, hmurka ṭha le
dawtnak cu ruhkhua caah sii-thlum a si, an ti ṭheo tawn. Laimi hi mah le mah aa
unh tawn mi, mah le mah aa rem tawn lomi, mah le mah aa pheo tawn mi, mah le
mah aa sivua aa ca lengmang mi kan si, asinain, hmunkhat ah a um kho cem mi
zong kan si. Zeitlukin kan i tita zong ah, pakhat le pakhat i in khawh ding
ahhin, i zohkhenhnak ṭha kan rak ngeih bel lo caah, caan a luan hnu ahcun
ninghmang ‘norm’ ah a hung cang len i, kan duh zongah cepa, duh lo zong ah cepa
ti khi a chuak ṭheo tawn. Sihmanhsehlaw, hihi kan ngol a hau. Chungkhar ah
dawtnak, zaangfahnak, ngaihthiamnak, nemnam, cohlan nak le hmurka ṭha hi kan
len ter a hau i kan i zohkhenh ningcang hi kan tunmer a hau. Cu nih cun nun
khuasaunak zong a kan pek lai.
Donghnak:
Ho paoh nih hin a ngan a dam mi,
a hlawh a tling mi le dirhmun fek a ngeimi minung si hi kan duh dih cio. Nu le
pa koko nih hin kan fale hi, hi bantuk nunzan ṭha hi ngei kho ve hna tihi
saduhthah piak a si ṭheo tawn. Cu ruang ahcun dahkaw, tuah ding le tuah lo ding
zong cu kan tuahser ṭheo cu. Hi nuncan ṭha hi a nunnak ding caah, biapi
tawhfang simi cu: fale nih an cawn, an zulh, an hngalh khawh ding in
chimhhrinnak le cawnpiaknak ngeih i zuam hi a si. Pehtlaihnak ṭha, a nemmi
cawnpiaknak le a hum kaumi zohkhenhnak nih hin minung nunnak hi a thlen ko,
timi hngalhtheihnak ngeih hi, a biapi tuk mi a si. Na fanu na fapa caah
hlawhtlinnak na duh ahcun lam kha hmuhsak hna.
