Kan Lai (News Media) Kal Ning le Cang le Dirhmun
Ka tlangtar vun zoh ahhin
laica in ttialmi thawngpang vialte a vun soi colh ding ka lo bak lai tiah ka
zumh! Azei si khom ah, siaherhnak le lungrep ngei tein ttial hnawhchan ka duhmi
a um, ti tuhi na ka hngalh piak dingah ka duh.
Biatak tein laica in cattial
kan thok cio nak hi a sau ve rih lo. Kanmah cang te cun kan za ve ko kan i ti
ko nain miphun dang he i tahchunh awk ahcun kan niam ngaingai rih. Hiti ka ti
tikah Laimi cu kan hrut kan nga ka ti duhnak kha si lem lo. Kan ca a thawtnam
le a tthawnnak hi kan chung hmanhah biatak tein a nun khawh rih lonak tu kha ka
hei sawh duhmi. Tukar hrawng bal hi, kan chantiluan zong a hun i mersan
ngaingai caah, lungfim le fimcan i cuh in kanmah le kan ca te dirhkamhnak ah
tthancho kan hun lak ning hi a cak ngaingai. Cucu thil ttha pakhat a si.
Amah belte ca kan ttial tikah,
ca-leh hi kan uar ngamsam rua ka ti. Kanmah tein ruahnak pical le hmuhtonhnak
pical kan ngeih ve lo ruangah maw hiti rumro hin ca kan leh hnga tiah buaibai
ngai in khua ka tuaktan tawn ve. Kan Laimi sining ka soi duh si loin kan
chanbaunak tu kha ka hei langhter duh bia. Phehthuh lo tein hei chim hnok ko
ahcun thawngpang lei deuh cattialtu ko nih hin ca-leh hi an hman cio lai dah ka
ti. Hiti ti tikah thawngpang latu vialte ka ti duhnak kha a si lo. Cun, an
ttial le thanh mi paoh an leh mi lawngte a si ka ti duhnak zong si fawn lo.
Azei si hmanh ah, thawngpang an lak ning kongah kherhhlainak ka tuah mi funtom
ka duhmi a um:
1. Ca-leh kongkau ah
Laica in khuazakip thawngpang
tbk in ttial a hun um tikah leh lo le phir lo ahcun a zeitihmanh in thawngpang
aa lak khawh lo ding cu a fiang. Amah belte, kan i remh deuh awk le kan i
ralrin deuh awk a si rua tiah ka ruah mi cu: ca kan leh tikah let thlu lem loin
a tawinak tuin (summary) kan leh lengmang. Cu tikah zeimaw konglam tamtuk kha
kan thlau taak tawn. Original articles rel ahcun paragraph 4-5 hna an si,
zeimaw caan ahcun cunak hmanh cun a tam tawn. Si nain, laica in lehmi rel tik
ahcun zubui meican taktak: movie plot tawite (tlang 8-10 tein ttialmi) hna khi
a lo. Vuikhat cu ka u he kan buai. Zeicahtiah cun anih kha laica in lehmi
thawngpang a rak rel; kei kha original articles kha ka rak rel ve. Ralhrang
kong ahcun si kaw--kanmah unau tu kan buai deng. Ka hei sawh duhmi cu ca kan
leh tikah--tlamtling in kan leh lo tikah a reltu le a theitu kan caah kan
sunghmi a tamtuk hei tinak. Cucaah cun, thawngpang akan lakpiaktu le a kan
ttial piaktu nih biatak deuh in ca na kan leh piak ding le na kan ttial piak
ding hi a biapi tuk!
2. Caan kongkau ah
Cozah pakhat, bu pakhat pakhat
nih domhtlaih mi le bawmh ngaingai mi (Lai thawngpang la tu ah) hi kan umtuk
theng lai lo. Mah le miphun chung tuin, zapei humkhat te tibantuk phawtzamh le
bawmhnak cu kan ngei ve ko. Nain cucu a za naisai lo. Cu nih cun pumpak cio in
thawngpang lak le ttial a si kha a fianh colh ko. Khat te lei, rian le khai ti
pah, um le kal ti pah he cun caan pek hi a har ngaingai ko. Asinain, kan tuah
vekvek cangmi cu ttha tein kan kilkawi ding hi a biapi tuk ve. Hiti summary
phunphai rumro in ca kan leh mi nih hin zeitluk in caan kan pek lo zia cu a
langhter pah ko. (Athei ngai phunphai mi kaa lawhter ahcun ngaihthiam kan hal
hna). Cucaah cun, zapi nih hngalfiang hna seh, a dikthlir mi chimphuannak hi
tingco ve hna seh ti kan duh a si ahcun teima deuh le fak deuh in caan pek i
zuam hna usih. Cuti kan tuah ahcun careltu lawng a miakmi an si lo i, kanmah
cattialtu zong kha fimthiamnak thar le hngalhthiamnak thar he laksawng kan ipek
a si.
3. Biafang, catlang hman ning kongkau ah
Zeimaw thawngpang ttialmi
(ahlei in online chung ttialmi) hna hi rel tikah: chimphuan mi thil kongkau
nakin tlangtar hna a sau deuh tawn rua dah ka ti. Biafang kan hman ning zong
zoh tikah dictionary hna hmangin calet mi kan lo. Raltuk kong chim zongah
'tthuat' le 'phomh' hei tibantuk biafang hna kan char ve. Reltik ah nih a chuak
a ngaingai. Ttih nung le thlalau a simi thawngpang, cuti in leh a si tikah nih
hna a chuak tak rengreng cuh. Cun, catlang hman ning kongah: catlang tawi le
sau hman caan a um theng lo; biadinh le biaphih (zeimaw caan ah kulhte le
kulhpi) deuh bak hmangin cahmai hna kan ttial sawh meimei. Cu nih cun cahmai a
dip in a dipter. Arel a nuam lo. Cucaah cun ca kan ttial tik ahhin biafang hman
ah siseh, catlang hman ah siseh fimkhur deuh tein cattial hna usih. Cuti kan
tuah ahcun cattialmi rel a nuamh pinah a cinken awk zong a fawi. Biadinh
(Comma) lawngte hna tamtuk in hman ahcun carel hi a har tuk cuh! Ciah awk le
bang siseh law zah (cinken) hi a har tuk hnga. Cucaah cun, biafang le catlang
thim ah tuaktannak ngei deuh hna usih.
4. Hmanthlak, zukcawl (muicawl) kongkau ah
Thawngpang ttial tik ahhin
hmuhmi le theihmi telh hi a biapi ngaingai. Cucu hmanthlak le muicawl hmuhsaknak
in tuah khawh mi a si. Laica in ttialmi thawngpang tampi zoh le rel tik hna ah,
an hmanthlak tar mi hi google hna ah an kawl chom le an tar ti awk khin, atak a
si lomi a tamtuk. Cun atak a simi hmanthlak le muicawl zong zei chim le rel
piaknak um lo piin kan tar hngap lengmang tawn. Tahchunhnak, mi aa thatmi hmanthlak
ti bantuk kha; cu kum tang na si ahcun, cu kum cung na si ahcun, na ngandamnak
a tthat lo ahcun 'zoh hlah' tibnatuk ralrin peknak zong um hlah. A hmanthlak te
lawng bak hna in tar a si tikah a hmutu le a theitu kan caah tthihphaihnak a
cang kho. Thawngpang cu rel ding le ngaih dingah ttial le thanh a si caah,
ttuanvo cu fak deuh in kan lak dingah ttuanvo kan ipek dingah a herh ngaingai.
"Nizan thawngpang ka relnak i hmanthlak ka hmuh mi ruangah ka mang chiat
ning," aka titu hi an tlawm ti lo. “Facebook feeds hi updates pek zong ka
ngamh huaha ti lo,” a timi zong an tam. Cucaah cun fak deuh tein khuaruat bu le
ralring bu tein ttial le thanh i zuam usih (kan zuam piak hram uh). Cuti kan
tuah a si ahcun kan lamthluan a ttha thluangthluan ko lai.
5. Careltu he kan I pehtlaihnak kongkau ah
Thawngpang ttialmi kongkau ah,
careltu leikap in, hngalh le theih awkah a nuam lomi lehnak--tahchunhank ah,
"Na(n) thiam lo tuk" cun, "Hi bantuk thawngpang hna cu na(n)
ttial," hei tibantuk lehnak hna kan hmuh tikah pumpak bakin leh colh kan
hmang tawn. Silole cu thawng le pang, thil kong a rak ttialtu minung lila hna kha kan phuan mei. Hihi thil dawhcah lo
ngaingai a si. Kapkhat lei in ruah le tuak ve ahcun mawh cu nan (kan) mawh hnga
lo, asinain, lungsau le lungcan kha i rehchih le i tlaihchih kha a hau.
Thawngpang thanh rian hi zapi ca i rianttuan pakhat a si. Cutik ah mikip duhnak
tlinter kha a fawimi/asi khomi thil a si lo. Cu caah cun lungsau in ttial le
thanh tu kha fak deuh ttang hna usih tiah kan sawm duh hna. Adik lomi thawng le
pang si ahcun ngaihthiam hal hna I hlonh ding kha a si ko. Adikmi thawng le
pang a si ahcun a diknak tu kha tehte he fehter I zuam ding a si ko. Kuatu
minung hna phuan le langhter kha a ttha lo. Cuti kan tuah lai kan ti ding asi
ahcun; kan tuah lonak hnga, thawngpang kuat kan si le cangka in a dik le dik lo
zong kha kherhhlai I zuam ding a si. Cunih hmailei careltu he kan ipehtlaih kha
a tthatnak lam in a fehter lai.
Adonghnak ah…
Kan tlamtlinlonak hi a tampi
ko, nain hi a cunglei hna hi a biapi tukmi an si tiah ka ruah hna caah fak deuh
in ka hun kauh hna i, cun hi chung ahhin thawngpang lak le ttial kongkau ah
tlamtlin lonak lawngte ka sawh ko. Pumpak aa zuammi nih nan i zuam man, bu in
aa zuammi nih nan i zuam man zong chimrelnak ka ngei lo. Hei chimrel ahcun: Hi
bantukin, Laica tein vawlei cung kakip thawngpang duhduh mama in kan hlat khawh
le kherhhlai khawh mi hi thil lian
ngantuk a si. Cucu thil a keng a domhtu cu cattial le thawng latu kha nan si
ko. Cucaah atu bantukin thawngpang laknak kongah nan tlamtlinlonak ka sawh mi
hi tthathnemnak ah a can khawhnak hnga nan ichar dingah ka duh ngaingai.
"Kan soi hna si loin, kan dirpi hna nak tu kha hi capar ahhin nan hmuh
khawh ding ka duh!!" “Hakha-Thlantlang (peng) thawngpang ttialmi cu a
tlinglo tuk, Falam-Tedim lei ttialmi a let in a tling deuh,” timi theih zong hi
ka cim cang. Cu lawng si loin kaa nautat. Hi nakin a let in kan ttha deuh ko
tuk. Cucaah cun, a cunglei 5 te langhter mi ahhin remhnak nan ngeih khawh
ahcun...hi hnu hmalei i nan ttial dingmi thawng le pang cu rum le ra a ngeimi
le, detail tampi a ngeimi thawngpang zong, ttha chin lengmang le fawi chin
lengmang in kan rel khawh cio ding a si hi kan philh piak hrimhrim hlah u.
Note: Mi soi duhah ttialmi si
bak lo! Asi lo! Siaherhnak te he ttialmi…ka palhnak a um ahcun ka ngaithiam
uhlaw, remh awkah kaa ra ralring ve lai.
